М.АМБАГА: МОНГОЛЧУУД АНАГААХЫН САЛБАРТ НОБЕЛИЙН ШАГНАЛ ХҮРТЭХ СУУРИЙГ НЬ ТАВИЛАА

Монгол Улсын Төрийн соёрхолт, хүний гавьяат эмч, анагаахын шинжлэх ухааны доктор, профессор М.Амбагатай хөөрөлдлөө. Тэрбээр салимон, нефромон, хоффитас зэрэг эмийг шинээр гаргаж олны хүний өвчнийг анагааж байгаа гавьяатай хүн билээ. Монгол Улсад орчин үеийн шинжлэх ухааны байгууллага үүсч хөгжсөний 95 жил, Шинжлэх ухааны академийг үүсгэн байгуулсны 55 жилийн ой,шинжлэх ухааны ажилтны өдрийг тохиолдуулан зохион байгуулсан "Шинжлэх ухаан, инноваци-2016” үзэсгэлэн худалдааны шилдгийн шилдэг бүтээлийн шагналыг тэрбээр "Цан сэр-3” эмээрээ хүртсэн юм.

-2016 оны шинжлэх ухааны инновацийн шилдгийн шилдэг бүтээлийн нэгээршалгарсан "Цар сэр-3” эмийнхээ талаар танилцуулна уу?
-Би арав гаруй эм шинээр найруулан гаргасан. Тэдгээрээс салимон, нефромон хоффитас гурав манай улсын эмийн сангийн сүлжээгээр борлуулагдаж байна. "Цан сэр-3” нь уламжлалт анагаах ухааны жороор, орчин цагийн анагаах ухаантай холбож хийсэн эм. Ургамлын гаралтай, гурван найрлагатай. Цусны даралтыг бууруулах үйлчилгээтэй шинэ эм юм.

-Таны эрдэм судлалын ажил хэзээнээс эхэлсэн бэ?
-Би дөч гаруй жил эрдэм шинжилгээний ажил хийж байна. 1971 онд анагаах ухааны их сургуульд сурсан. Төгсөөд 1977 онд 22 настайдаа тэр үеийн ШУА-ийн Байгалийн нэгдлийн хүрээлэнд уламжлалт анагаах ухааны нэрт эрдэмтэн доктор Ц.Хайдавын удирдлага дор эрдэм шинжилгээний дадлагажигч ажилтнаар ажилд орж байлаа. 1979 онд ОХУ-д аспирантурын шалгалт өгөөд тэнд суралцахаар болсон. 1984 онд ОХУ-ын Москва хотноо анагаах ухааны дэд докторын зэргээ хамгаалсан. Төгсч ирээд хүрээлэндээ ажилласан үеэс миний судалгааны гол ажил эхэлсэн дээ. Дорно дахины анагаах ухаанд хий, шар, бадгана, таван махбод гэж их сонирхолтой онол байдаг. Энэ онолын мөн чанарыг олох гэж 30 гаруй жил ажиллалаа. Судалгааныхаа явцад нэгэн зүй тогтлыг илрүүлсэн юм. Тэр юу гэхээр хий, шар, бадгана нь хүн биед байдаггүй, бодитой зүйл биш. Энэ нь хүний оюун ухаанд бий болсон хийсвэр ойлголт гэдгийг мэдсэн. Хүн болон амьтан ургамалд гурван төлөвт байдаг хий, шар, бадганы онолыг нөхцөлдүүлсэн зүйл амьд эсийн дотор ямар зүйл байдаг юм гэсэн судалгааг хийсэн гэсэн үг. Энэ судалгаагаар эс болгоны дотор мембран, редокс, потенциал гэсэн гурван төлөвт шугам байдгийг нээсэн. Энэ шугам дээр электрон протоны урсгал дөрвөөс таван секундэд нэг удаа бүтэн эргэдэг юм байна. Тэр нь есөн дамжлагатай байна гэдэг цоо шинэ зүй тогтлыг илрүүлсэн юм. Энэ тогтолцоо нь нэг тохиолдолд хий, нөгөөд шар, эсвэл бадганаар кодлогдсон байдгийг олж тогтоогоод уламжлалт анагаах ухааныг орчин цагийн анагаах ухааныг би өөрийнхөө шинэ үзэл баримтлалаар хооронд нь холбосон. Энд нэг зүйлийг онцолж хэлэхэд зарим хүн намайг хий, шар, бадганын онолыг тайлбарлахын тулд л энэ гурван төлөвийг ярьдаг гэж боддог. Ингэж ойлгож болохгүй. Энэ гурван төлөв нь зөвхөн хий, шар, бадганын онолыг тайлбарлах зүйл биш. Энэ бол биологийн шинжлэх ухааны маш том тогтолцоо юм. Үүнийг дэлхийн том эрдэмтэд хүртэл ярьдаг. Гэртэй зүйрлүүлбэл би есөн ханатай том гэр байгуулчихлаа гэсэн үг.
Дэлхийн эрдэмтэд бол нэг ханаар нь хэсэгчлэн судлаад Нобелийн шагнал хүртээд байсан юм. Би тэдгээрийг бүгдийг нь нэгтгээд
энэ том тогтолцоог нээсэн. Энэ тогтолцоог нээснээр мембран, редокс, потенциалын гурван төлөвийг ашиглаад хүний бодис энергийн солилцоог жолоодож болно. Хүмүүс чихрийн шижнээр их өвдөж байна. Үүнийг эмчлэх маш олон эм бий. Эдгээр эмийг мембран, редокс, потенциалын гурван төлөвт шугам дээр аль төлөвийг нь ихэсгэж байгаад чихрийн шижингийн эм хэрэглэхийг нь шийдэх юм бол эмчилгээний үр дүн туйлын сайн байдаг. Өөрөөр хэлбэл, чихрийн шижнийг эмчлэх эмийн үр дүн 70 хувь үйлчилж байлаа гэхэд энэ гурван төлөвт шугамыг ашигласнаар эмийн үр дүн 100 хувь үйлчилнэ гэсэн үг.
Хорт хавдартай хүн янз бүрийн эм хэрэглээд төдийлөн үр дүнд хүрдэггүй. Үүний гол учир нь, хавдрын эсрэг үндсэн эмчилгээний эм хэрэглэхийн сацуу эмийн үр дүнг тэтгэж дээшлүүлж чадах төлөв байдалд нь оруулж чаддаггүйд байсан. Харин мембран, редокс, потенциалын гурван төлөвийн аль нь дээр нь хорт хавдрын эсрэг эм сайн үйлчлэхийг олох юм бол эмийн үйлчилгээ маш өндөр байна.

-Таны уламжлалт анагаах ухаан, орчин цагийн анагаах ухааныг шинэ мэдлэгээр холбосон NCM онолыг гаднын эрдэм шинжилгээний сэтгүүлүүд онцолж буй юм билээ. Хүмүүст энэ онолынхоо талаар тайлбарлах уу?
-Энэ нээлтийг олон улсын нэр хүндтэй 10 гаруй сэтгүүлд хэвлэсэн. Мөн өнгөрсөн долоодугаар сард Германы "Lambert Academic Publishing” хэвлэлийн газраас и-мэйл ирсэн. Захидалд "Интернэтээс хайлт хийж байх үед Монголын Амбага гэдэг хүний нэгэн сонирхолтой эрдэм шинжилгээний өгүүлэл "Асаdemic Research” сайтад хэвлэсэн байсныг бид олж харлаа. Энэ өгүүлэл бидний
анхаарлыг их татлаа. Хэрвээ танд энэ судалгааны чинь ном байгаа бол бид хэвлэж өгөх бололцоотой. Гэхдээ таны номыг англи хэлээр орчуулсан байх ёстой” гэсэн. Би номоо англиар орчуулчихсан байсан учир тэдэнд илгээсэн. Долоо хоногийн дараа "Таны номыг хүлээж авлаа. Манай шинжээчид номыг хэвлэж болох эсэхийг судалж байна” гэж хариу ирсэн. Хэд хоногийн дараа дахин хариу ирээд "Олон улсын эрдэмтдийн баг таны бүтээлийг хэвлэхээр шийдлээ” гэсэн. Тэгээд гэрээ байгуулсан гэрээний нөхцөлд "Таны номыг бид үнэгүй хэвлэнэ. Гэхдээ зарах борлуулах эрх нь бидэнд үлдэнэ. Харин та номоо 60 хувийн хямдралтай үнээр худалдаж авна” гэж заасан. Одоо ном маань "Amazon.com” сайтад "Integrated NCM medicine with s-NCM new knowledge” гэсэн нэрээр борлогдож байгаа. Тус хэвлэлийн газар номын минь талаар "Энэ нээлт бол ангаах ухааны цоо шинэ үзэгдэл. Өмнө нь ийм агуулгатай бүтээл гарч байгаагүй. Манай хэвлэлийн газартай хамтарч ажилладаг эрдэмтэн судлаачид их сонирхолтой бүтээл болсон байна гэж дүгнэсэн.
Юугаараа сонирхолтой байна гэхээр нэгдүгээрт, та амьд эсийн бүтцийн үйл ажиллагааг огт өөр төвшинд тайлбарлажээ. Бид өмнө нь, амьд эс, ДНК, РНК гэдэг байсан бол та электрон, протон гэдэг түүнээс нарийн төвшинд тайлбарласан байна. Хоёрдугаарт, электрон протон гэдэг зүйл амьд эсийн үйл ажиллагааны гол хүчин зүйл гэдгийг зөв тогтоожээ. Гуравдугаарт, электрон протоны үйл ажиллагаа ямар нэгжээр явагдаж байдгийг тогтоож чадсан байна. Ингэснээр та хоорондоо ердөө холбогдож өгдөггүй байсан нэг талаараа хийсвэр онолтой уламжлалт ангаах ухаан болон орчин цагийн анагаах ухааныг цоо шинэ мэдлэгээр холбожээ. Энэ нь анагаах ухааны цоо шинэ мэдлэгийг та бий болгосон гэсэн үг” хэмээн бичсэн байсан шүү.

-Тэгэхээр та шинжлэх ухааны цоо шинэ нээлт хийжээ?

-Би өөрийнхөө хийж буй ажлыг хүний хийгээгүйг хийсэн гэж дөвийлгөмөөргүй байна. Эрдэмтэн хүний хийх ёстойг л хийсэн гэж бодож байна. Ер нь Монголын эрдэмтэд их зүйлийг бүтээх хэрэгтэй. Зөвхөн Монголын биш дэлхийн төвшинд бүтээх хэрэгтэй гэж боддог. Дэлхийн эрдэмтэдтэй оюун санаагаараа уралдах хэрэгтэй. Бас тэдэнтэй нэг баг болж ажиллах хэрэгтэй. Тэдэнд өөрсдийн бүтээсэн зүйлээ танилцуулж, хүлээн зөвшөөрүүлэх хэрэгтэй.

-Таны шинэ нээлтийг олон улсын эрдэмтэд дэмжиж, хүлээн зөвшөөрч байгаа юм байна. Харин дотоодын эрдэмтэд ямар байр суурьтай байна вэ?
-Манайхан ойлгодоггүй юм. Яагаад гэвэл, одоохондоо энэ арай хүнд сэдэв. Электрон, протон, мембран, редокс, потенциалын гурван төлөвт шугам гээд анагаах ухаанд цоо шинэ үзэл баримтлал, нээлтийг ярьж байгаа учир хүмүүст ойлгоход их бэрх байх шиг. Тэгээд ойлгож чадахгүй болохоор үүнийг үнэлж, дүгнэх тал дээр хоёрдмол байдалтай байдаг юм болов уу гэж боддог. Бас зарим хүн намайг үүнийгээ ярихаар зүгээр нэг хий, шар, бадганын онолыг тайлбарлах гэж нэг ийм ярьдаг гэж боддог. Гэхдээ би Монголын эрдэмтдийг миний нээлтийг ойлгосонгүй, үнэлсэнгүй гэж гомдлоод баймааргүй байна. Дэлхийн шинжлэх ухааны ноён оргилд том нээлт хийх нь миний зорилго.

-Энэ онолыг нээснээр ямар ач холбогдолтойг энгийнээр тайлбарлаж болох уу?
-Амьд эс бий болоод 4.4 тэрбум жил болсон. Анагаах ухаан бий болоод гурван мянган жил болжээ. Хүн, амьтны бие эсээс тогтдог гэдгийг нээгээд 400 гаруй жил өнгөрсөн байна. Энэ хугацаанд анагаах ухаан дөрвөн зүйлийг олж мэдэхээр зорилго тавьсан байдаг. Нэгдүгээрт, хүн хэрхэн эрүүл байдаг вэ гэдгийг тайлбарлах, түүний дараагаар өвчний учир шалтгааныг тайлбарлах, өвчилсөн бол түүнийг оношлох, дөрөвдүгээрт эмчлэх аргийг нь олох зорилго бий. Энэ дөрвийг олдог ерөнхий тэгшитгэл байх ёстой доо. Юм болгоныг энд тэндээс нь яриад байх биш хамгийн гол ойлголт нь юу вэ гэдгийг тодорхойлох хэрэгтэй. Тэгэхээр бүхий л анагаах ухааны хайдаг дөрвөн гол асуудлыг боддог амьд эсийн тодорхойлолт их муу байсан. Миний ажлын үр дүн бол энэ цагиргийг бүтэн болгосон явдал байгаа юм. Идсэн хоол, амьсгалсан агаар хоёр хаана очиж уулздаг юм, юу болдог вэ гэдгийг гаднын эрдэмтэд тайлбарлаж чадахгүй, хоёр гишүүнтэй дутуу тэгшитгэл гаргаад байсныг би үл мэдэгдэх гишүүнийг нь олж, бүтэн болгож, тэгшитгэлийг гүйцээсэн. Үүнийгээ гадаадын сэтгүүлд хэвлүүлсэн, эрдэмтэд маш их сонирхож байсан.
Энэ цагиргийн гурвыг нээсэн эрдэмтэд Нобелийн шагнал хүртсэн байдаг. Тав дахийг нь нээсэн эрдэмтэн бас Нобелийн шагнал хүртсэн. Харин энэ цагиргийг хэн ч битүүрүүлж чадахгүй байсан хэрэг. Би үүний үл мэдэгдэх гишүүнийг олоод битүү цагираг болгож чадсан юм. Өнөөдөр гадаадын эрдэмтэд үл мэдэгдэх гишүүн нь нээрээ яг энэ байсан байна гэж санал нийлдэг. Өмнө нь үүнийг нэг томьёо, нэг цагирганд оруулж чадаагүй байсныг та оруулж чадлаа гэдэг.

-Нобелийн шагналын талаар та нэлээд хэд дурдлаа. Таны энэ нээлт Нобелийн шагнал авах магадлалтай юу?
-Нобелийн шагнал авахын тулд "Шинэ санаа ол түүнийгээ гаднын хэвлэлд бич, бич, бич” гэж ярьдаг. Ингэж байж хүмүүсийг анхаарлыг хандуулах хэрэгтэй юм билээ. Амбага гэдэг хүн ахиад их бичих хэрэгтэй юм болов уу. Хэзээ нэгэн цагт тэд олж харна. Монгол хүн ийм хэмжээний оюунтай гэдгийг харуулна гэж боддог. Энэ шагнал надад биш юм аа гэхэд монгол хүнд ирнэ гэдэгт итгэдэг. Миний энэ үзэл баримтлалыг гадаадынхан өнөөдөр хүлээн зөвшөөрчихсөн ч гэсэн хүчтэй хандаж өгөхгүй байгаа ч гэсэн манай дараагийн үеийн эрдэмтэд энэ санаагаар Нобелийн шагнал авна. Би өөрөө энэ шагналыг авна гэдэг бараг худлаа биз. Харин энэ шагналыг монгол хүн авах суурийг нь өөрийгөө тавилаа гэж боддог.

Б.МӨНХ-ЭРДЭНЭ
Эх сурвалж: МОНГОЛЫН ҮНЭН СОНИН