1.Хориод жилд амаржих газар нийслэлд гэхэд л нэгээр ч нэмэгдсэнгүйгээс урьд байсан хэдийнх нь даац хэтэрсэн.

2.Цэцэрлэг яслийн өргөтгөл, шинээр барьсан барилга гэх юмгүй тул нийслэлд гэхэд л тавиад мянган хүүхэд гэртээ цоожлогдон суух юмуу, өвөө эмээгээ бараадах болсон.

3.Сургуулиудыг нэмж барихад анхаараагүйн улмаас дунд сургуулиуд 2-3 ээлжээр хичээллэх болсон. (Энэ 2014 онд ч хэдийг барих сурагтай )

4.Эмнэлгүүдэд шинэ лабортори, төнөг төхөөрөмж дутагдаж туяа эмчилгээний гэхэд л ганцхан аппараттай байсан нь эвдэрч засах хүн олдохгүйд хүрсэн.

5.Нийслэлийн траншей гэдэг урьдын хоосон хонгилууд эзэнтэй болохоор барахгүй орон гэргүй хүмүүс тэнд толгой хоргодох болсоор хориод жил өнгөрч, тэнд төрсөн хүүхдүүд насанд хүрлээ. Бүүр траншейнийхэн гэж нэршилдээ дасал болжээ. Хотын Улаан чулуутын хогийн цэг дээр хог түүж ,амь зогоодог 400-700 хүний дотор тэдний эх эцэг байдаг л бололтой.

ЖИЧ: Уул уурхайн болон алтны баялаг нь энэ бүхэнд хамааралгүй юмуу гэтэл улсын төсвийн бараг тавь шахам хувийг өрхийн тэргүүлэгчид буюу төр засгийн их бага түшмэдүүдийг цалинжуулахад зардаг байна. Яамдын тоог энэ жилүүдэд эрс нэмж, агентлаг гэх мэт үл ойлгогдох гадаад нэртэй газраар баяжуулан авлигачдын эгнээг өргөжүүлж 2000 онд төрийн албан хаагчид 109 мянга байсан бол 2009 онд 149 мянга болгож 1000 хүн тутамд 55 түшмэд норгдох болгоод цадсангүй 2013 онд 800 хүнээр нэмээд 2014 онд улсын төсөв батлахад 3300 хүнээр нэмэх санал засгийн газар оруулж батлуулсан байгаа.

Улсын төсвийн 40 гаруй хувь нь Түшмэдийн армийг санхүүжүүлэхэд зарагддаг байсан одоо тавь гаруй хувьд хүрэхээр явж байна. Урьдын тогтолцоонд долоон хүн эрх барих намын улс төрийн товчооны гишүүн байж, улсынхаа эдийн засаг, улс төр, нийгэмийн үйлсийг удирддаг байсан бол одоо 76 хүн болон нэмэгдэж тэдгээр нь туслахтай зөвлөхтэйгээр барахгүй хуралдаа алданги ононги сууж, дөнгөж гучаадхан хүн нь ирсэн нөхцөлд олонхи гэгдэж хууль баталдаг болсон билээ.

Тэгээд ч цадахгүй 9 яамыг 17 болгож 16 сайдын 13-ынх нь зэрэг хэргэмийг УИХ-н 13 гишүүн болгон давхар эзэгнэж, олны дунд давхар дээлтэй гэж алдаршсан юм. Ийм эрүүл биш тогтолцоо зах зээлийн аль ч оронд байхгүй. Ихэнх үйлдвэр аж ахуйн газар хувьд шилжсэн нөхцөлд хувийн өмчтөн болсон тэр хүмүүс л ажил төрлөө удирдан явуулахаас биш дээрээс нь сайд гэгч хүн сундалдаггүй билээ. Гагцхүү Монголд л ийм гажигтай байдал үйлчлэх, ангийн биш ашиг сонирхолын хөрснөөс ургасан гэлтэй.

Тэр нь даамжраад төрийн биш төрлийн алба шиг болжээ. Хууль хэрэгжүүлэх гүйцэтгэх засаглал болох засгийн газар нь Улсын Их Хуралтайгаа холилдож давхар дээл өмсчихсөнөөс болж манай улсад хууль хэрэгжүүлэх, хариуцлага тооцох боломж тавь жаран хувиар буурсан гажуудал гарсан учраас ч УИХ-н зарим ухаалаг гишүүн өөрийн хүсэлтээр гишүүнээсээ татгалзах санал тавьсан билээ.

Эрүүлжихийн тулд УИХ-н гишүүдийг цөөлж, хууль боловсруулан батлах чадал, мэдлэг, ухамсартай цөөхөн гишүүнтэй байгууллага болгож, хүчтэй Ерөнхийлөгчийн засаглал бүхий тогтолцоо байгуулахыг иргэд нэг бус удаа санал болгон тавьсныг авч үзэх юм бол Үндэсний Аюулгүй Байдалын Зөвлөл түүхэн үүргээ хэрэгжүүлэх бизээ.
Үүнтэй уялдуулан үзэхэд Тусгаар тогтнол гэдэг хоосон гоё үг биш гэж хэлэх болжээ. Тусгаар улсын нэг том үзүүлэлт нь газар нутгийнхаа бүрэн бүтэн эзэмшлийг баталгаажуулсан хил хязгаар байдаг бөгөөд тэрхүү хилээ тэр үндэстэн хатуу манаж, хилийн цэрэг зогсоож байдаг нь ёс.

Гэтэл Монгол улсын /МУ/ хил сүүлийн жилүүдэд бараг байхгүйтэй адил болсон гэхэд хилсдэхгүйд хүрлээ. Монгол улсын хил дээр буу зэвсэгтэй монгол цэрэг зогсож байгаа юу гэвэл зогсож байгаа. Гэвч энэхүү хилийг өдөр шөнө өглөө үдэшгүй гаднаас ч дотроос ч нэвтрэх их бололцоог сүүлийн 20 жилд буй болгосон төр энэ улсыг удирдаж байгаа нь мэдээж.

Улсын Бага Хурлын дарга дээр үед урд хөршид айлчлахдаа гарын үсэг зурсан баталгааны дагуу Монгол улсын өмнөд хил найман газраар буюу Ховдын Булганы Ярантын боомт, Говь-Алтайн Бургалтайн боомт, Өмнөговийн Шивээ Хүрэнгийн боомт, мөн Гашуун Сухайтын боомт, Замын Үүд-Эрээний боомт, Сүхбаатарын Бичигтийн боомт, Дорноговийн Хавиргын боомт гэх мэтчилэн нүх сүвээр хил харилцан нэвтрэх болсон цагаас хойш өмнөд хил маань өдөр шөнөгүй хөл хөдөлгөөнтэй болж цаанаас ч наанаас ч зорчигчид чөлөөтэй нэвтрэх, ачаа тээш зөөж болж хориод жилд яг л нийслэлд иргэд маань ирж, гарч байдаг мэт сэтгэгдэл төрөхөөр болсон юм.

Манай улсын хил нэвтрэх газруудад гааль ажиллаж байдаг хэдийч гаднаас хар тамхинаас эхлээд хорт бодис хуурам ч эм зэр зэвсэг хүртэл оруулж ирэхээр барахгүй жуулчин мэтийн халхавчтай сэжиг бүхий этгээдүүд ч орж, гардаг болсоор, дотоодоосоо болохоор хөлдүү чононоос эхлээд агнахыг хориглосон тарваганы арьс хэдэн мянгаар нь, бугын эвэр хэдэн тонноор нь, хүдрийн заар, эмийн ургамал, нуурын шаймыг/артем/ хүртэл гаргаад зогсохгүй гаалийнхныг аргалан хар төмрийг хар тугалга нэрээр /Монголд хар тугалганы үйлдвэр байхгүй атал/ хэдэн зуун тонноор гаалийн татваргүйгээр хил давуулан панзлах зэргээр үнэнхүү шүүр шанага шиг хилтэй улсыг тусгаар тогтносон гэхэд ч хүнд болоод байна. Энэ бүхний мэдээ баримт тухай тухайн цагтаа хэвлэлд гарсаар байсан тул ард түмэн мэдээд толгой сэгсэрсээр байгаа билээ. Хил ,хэл, малаа алдвал хэн эмгэнэлтэй вэ? Монгол эмгэнэлтэй гэж хориод жилийн тэртээ яруу найрагч, тэмцэгч Зундуйн Дорж тунхаглаад өөрөө биечлэн цуцалтгүй тэрхүү бусармаг үзэгдлийн эсрэг тэмцээд ганц дайчин ганцаардахад хүрч сэтгэлийн зовлон эдлэхэд хүрсэн билээ.

Энэ зовлон одоо ганц нэгэнд нь биш нийт шудрага эх оронч иргэдэд туссаар байна. Хорин жил дураараа дургисан хилийн боомтуудыг хэн ч хариуцахгүй, төвлөрсөн зохицуулагчгүй явсаар Улсын хил дөчөөд нүх сүвтэй болсны дараа дөнгөж 2013 оны эцсээр засгийн газрын хэрэг эрхлэх газарт хариуцуулах шиг боллоо. Энэ бол нэр төдий үзуүлбэр. Хилийн боомтыг засгийн ордонд суугаад ямар ч ид шидтэн өдөр бүр цэнхэр дэлгэцэн дээр мэт харах чадал байхгүй.

Үүнд АБЗ-н харьяа тусгай эрх, тусгай боломжтой байгууллага хариуцан удирдах ёстой. Саяхан хийсэн ажил нь бол хилийн боомтуудын хуулийг баталж түүнийг хэрэгжүүлэх газар байгуулсанд баяр хүргүүштэй.

Өмнөд хилийг бодвол өрнөд хил маань арай цөөн нүх сүвтэй байгаа ч гэсэн Тувачуудын малын хулгайч амар заяа үзүүлэхгүй байгааг ч хүмүүс мэдсээр буй билээ. Урьдын цагт улсын хилийг гаднаас зөрчдөг байсан бол өнөө цагт дотоодоос монголчууд өөрснөө хил зөрчих давхар гарц буй болсныг мэдэхгүй хүн төрийн албанд тэр тусмаа Аюулгүй Байдалын Зөвлөлд байхгүй. "Сэвч улсыг маань глобалчлах бодол зах зээлийн далбаан дор, хүний эрх гэдэг хуурамч уриан дор хилгүй улмаар хэлгүй тэгээд малгүй болгох аюул нөмрөхөөс эрс шийдэмгий хамгаалах цаг оройтсоор байгаа.

Ганц баримт хэлэхэд Баруун хил гэхэд л цааханд нь архи, спиртийн том үйлдвэрүүд байгуулж, хилээр энэхүү шингэн хорыг нааш нь элдвээр нэвтрүүлж, Ховдод засмал зам, цахилгаан шугам тавьж Шиньжаан шигээ 2012 он гэхэд хоёрхон сарын дотор 27 мянга 500 тонн загас хулгайн загасчид Ховдоос гадагш хил давуулсан байх бөгөөд Хөшөөтийн нүүрсний баялаг Хятадуудын гарт орсонтой адил Дорнод хилээр ч үүнээс дутахгүй эдийн засгийн хил зөрчилт удаа дараа гарлаа. Сүхбаатарын Цайрт минерал шиг Баян-Өлгийн Цагаан алт хоёр нүхээр юу л орж гарах бол?

Үндэсний аюулгүй байдалд гадаадын өнгөлзлөг гэж аль ч улсад тохиолдож болох нэгэн аюул байдаг тэр нь Монголд бол шинэ юм биш. Хэдэн зууны турш үргэлжилсээр одоо манай улс дэлхийн хамгийн олон хэсэг болон хэрчигдсэн орны тоонд оржээ. Солонгос, Вьетнам гэхчилэн улс орнууд хоёр хуваагдсан (одоо зарим нь нэгдэж байгаа) гэдгийн дэргэд бол манайх тав хуваагдсан улс юм. Өвөрмонгол, Халмиг, Тува, Буриад, Ар монгол гэсэн нэр томъёо түүхийн номуудад аль эрт орж бичигдсэн юм. Хамгийн сүүлд Урианхайн хязгаар гэж Богд хаант Монгол улсын бүрэлдэхүүнд байсан Тагна Тува дэлхийн хоёрдугаар дайны сүүлчийн жил Зөвлөлт Орос улсад нэгдсэн билээ.

Энэ бүхэн түүх болсон юм гэхэд өнөөгийн Монгол улс Нэгдсэн Үндэстний байгууллагын Гишүүн, дэлхийн бараг хоёр зуугаад улс оронтой дипломат харилцаатай орон гэдэг нь хэн бүхэнд мэдээжийн зүйл юм. Гэвч нэг сая таван зуун мянган хавтгай дөрвөлжин километр их газар нутаг дээр хоёр сая хэдэн зуун хүн амьдарч байгаа нь шударга бус явдал. Эзгүй тэр нутагт ядаж түрээсээр эзэгнэл буй болгомоор юм гэсэн санаа НҮБ-ын шугамаар болсон зарим нэгэн хурлууд дээр голдуу дорно зүгийн хүмүүсийн тавьсан илтгэлд сүүлийн үед үе үе цухалздаг болсноор барахгүй Тайваны өдөр тутмын Хятад хэлээр нийтэлдэг сонин United Dally News гэдэгт 2007 оны наймдугаарт нь: Ус гольдролдоо орсон цагт болно. Чимээгүй л хийх хэрэгтэй Тэнгэрийн цаг үе буцаж ирэхэд бусад орнууд салхины аясаар ирж харьяанд орох болно гээд Өвөр Монголын нэг хүнд ногдох Дотоодын Нийт бүтээгдэхүүний (ДНБ) хэмжээ 4000 гаруй ам доллар болчихоод байхад Ар Монгол яаж бие даан оршиж чадах юм бэ? гэж Тан И гэдэг хүн бичжээ. Тэрнийг нотлох гэсэн юм шиг Хятадын цэргийн ашиглалт сэтгүүлд Монголыг Хятадад яаж нэгтгэхийг аргачлан бичихдээ

-Өвөр Монголд хөрөнгө их оруулах, – Хилийн худалдааг хяналтандаа авч Монголын бүтээгдэхүүнийг шахах, -Өвөр Монголд цагаачлахыг дэмжих, -Хятад иргэд Монголд суурьших,

-Хоёр улсын иргэд гэр бүл болохыг дэмжин цусан төрлийн холбоог бэхжүүлэх гэж тодорхойлсныг Хөх толбо сонинд дээрхэн №22 Өвөр Монгол хүн бичсэн нь нийтлэгдсэн юм. Тэр санааг бүр тодруулан: Ар Монголын хүн ам цөөн хөгширөлт өндөр, боловсрол доогуур, эдийн засаг хоцрогдсон, улс төрийн бодит байдлыг харгалзан хилийн заагийг хайхралгүй, эдийн засгийн, соёлын аргаар хяналтандаа авах нь зүйтэй.

Тухайлбал соёл боловсролын харилцааг хэрэгжүүлж Монголын их-сургуулийг байгуулж Ар Монголын оюутануудыг үнэгүй сургах, эв найртай байгсадыг хөхүүлэн урамшуулах, харилцан гэрлэлтийг их хэмжээгээр, нэмэгдүүлэх… гэх мэтчилэн мөн сонинд бичээд Тэр цагт Ар Монгол Хятадыг түшихгүй гээд яах юм бэ? гэсэн байлаа. Энэ нь хоосон үг биш болохыг манай улсын импортын 80 хувийг одоо эзэгнээд байгаа өмнөд хөршийн ажиллагаа түүнийг нэвтрүүлдэг 40 орчим хилийн, боомт шинээр бий болсон нь тэрчлэн яг тэр өгүүллэгүүдэд нийтлэгдэж байх үед Монголын сонингуудад TWOS-сургалтын төв Хятадад сурцгаая уриалга (ӨС,2007/190) Монос тэтгэлэгт хөтөлбөрт урьж байна, Малайз, Хятадын дээд сургуульд элсэлт явагдаж байна гэхчилэн зар сурталчилгаа сонины бүтэн, нүүр эзлэн гарч байлаа. Хятадын 14-15 сургуульд хямд үнээр суралцахыг урьсан Онон-Номин ХХК-ийн танилцуулга ч бас( сонинд (10-р нүүр) гарсан юм.

Монголын Улсын Их Хурлын гишүүд аль эрт 1995, 2000, 2002 онд нэгтгэх (Монголыг Хятадад) асуудлыг хөндөн тавьж байжээ. Тухайлбал, Ар Монголын говийн аймгаас сонгогдсон УИХ-ын нэгэн гишүүн Монголын Нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн асуудлыг хэлэлцсэн бага хурлын үеэр Хонконг, Макаогийн нэгэн адил засаг захиргааны тусгай бүс байгуулах замаар Монголыг, Хятадад нэгтгэх санал дэвшүүлсэн байв гэж United Dally News сонин улаан цайн бичсэн байлаа. Гэвч ийм үзэл санаанд тэр цагийн Үндэсний Аюулгүй Байдлын зөвлөл ч мөн тодорхой улс төрчид ч ямар нэгэн няцаалт юмуу, хариу хэвлэл мэдээллээр өгөөгүй нь гайхмаар байсан билээ.Тэр цагаас хойш манай улсын өмнөд нутгийн аймгуудад болсон явдлууд ч мөн энэ санааг бодогдуулахаар зүйл олон болсон юм.

Монголын эртний бичигтэй хадан дурсгал дээр нь Хятад бичгээр Бид алтаа авахаар ирлээ гэж маш хичээнгүйлэн бичсэн нь одоо ч байж байгаа билээ.

Социализмын үед Монголыг Хятадад нэгтгэх нууц байгууллага амжилттай ажиллаж байв гэсэн айхтар гарчигтай өгүүлэл 2013 онд Болсон явдал сонинд (10 дугаарт нь) гарсныг 2014 оны эхээр Хөх толбо сонин авч ахин нийтлэснийг үзэхэд ч зүгээр нэг сенсаци биш гэж ойлгогдохоор байна. Нэгэн хашир өвгөн Богд уулнаас өмнөх нь Хятадын мэдэлд, Богд уулнаас хойших нь Оросын мэдэлд очих нь шивдээ гэж санааширан хэлсэн үг бас санаанд орлоо.

Монголын хүн ам цөөхөн, хөгширөл өндөр гэж Хятад судлаачидын бичиж байсан 2007 онд гэхэд л Монголд 23973 хятад иргэн ирчихсэн байсан нь манай улсад бүртгэгдсэн гадаадын хүмүүсийн 90 хувь болж байлаа.

Дорнод аймаг, Матад сум 3600 хүнтэй 1400 нь хятад иргэн болжээ. (2013)

Гэрт маань ороод ирчихсэн юм биш үү?

Монгол улсын Хөдөлмөрийн баатар, Ардын Уран Зохиолч, доктор Л.Түдэв