"Эрдэнэс Монгол” ХХК-ийн Бизнес хөгжлийн асуудал эрхэлсэн дэд захирал О.Одбаяр бичиж байна. 

 Монгол Улсын шинэ Үндсэн хууль батлагдаж төрийн өмчийг хувьчлах үйл явц эхэлснээс хойш бидний хувьд төрийн өмч, түүний менежментийн талаар цэгцтэй ойлголт,тогтсон үзэл, бодлого  байгаагүй улмаас өнгөрсөн хугацаанд алдсан алдаа, оносон оноо их бий. Одоо ч     туршлагажих, суралцах үйл явц үргэлжилж, шинэ сорилтуудтай нүүр тулсаар байна.   Гэхдээ  өнгөрсний тухай биш харин ирээдүйг харж Монгол Улсын Үндсэн хууль болон бусад хуулиар зохицуулсан төрийн өмч болон байгалийн баялгийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, нийгмийн төлөө үнэ цэнийг бүтээж байх ёстой төрийн өмчит ашгийн төлөө компанийн хөгжлийн асуудлыг хөндөхийг хүслээ.

       Олон улсын сайн жишээ

Төрийн өмчийн хөрөнгийг нийтийн сайн сайхны төлөө бизнесийн зарчмаар арвижуулах арга ухааныг үлгэрлэж, үйл ажиллагаа нь олон улсын түвшинд хүлээн зөвшөөрөгдсөн,  Засгийн газар хувьцааг нь эзэмшдэг томоохон компаниуд цөөнгүй байна. Зарим үед эдгээр компаниудыг "Баялгийн сан” ч гэж нэрлэх явдал бий. Ийм компаниудын цаашдын хөгжлийн асуудлыг зөв тодорхойлохгүйгээр,  ирээдүйг одоо байгаагаар нь хараад явах боломжгүй байна.

Энэ дагуу амжилттай ажиллаж буй хөгжсөн орнуудын  зарим төрийн өмчит компанийн талаар цөөн тоо, баримт дурдъя.

Сингапур Улсын эдийн засгийн томоохон хөдөлгүүр, хөгжлийн түүчээ  болж байгаа, Засгийн газар хувьцааг нь эзэмшдэг төрийн өмчит компани бол "Темасек холдинг” юм.  Засгийн газрынхаа эзэмшилд байсан хөрөнгүүдийг /компани, хувьцаа, хөдлөх болон үл хөдлөх эд хөрөнгө/ төвлөрүүлэн, тэдгээрт менежмент хийх зорилгоор  1974 онд байгуулжээ. "Темасек холдинг”  олон улсын хэмжээнд 10 салбар оффистой бөгөөд Сингапур болон Азийн бусад орнуудад нийт 275 тэрбум сингапур долларын хөрөнгө эзэмшдэг. Энэ оны эхний улирлын байдлаар  цэвэр ашгийн хэмжээ нь 17.7 тэрбум сингапур доллар байсан бөгөөд орлого нь 97.0 тэрбум сингапур долларт хүрчээ. Охин компаниуд нь санхүүгийн үйлчилгээ, харилцаа холбоо, хэвлэл мэдээлэл, технологи, үйлдвэрлэл, шинжлэх ухаан, үл хөдлөх хөрөнгө, эрчим хүч болон байгалийн нөөцийн ашиглалт зэрэг аж үйлдвэрийн өргөн хүрээнд үйл ажиллагаа явуулдаг. Өдгөө "Темасек Холдинг” нь үйлдвэрлэл, үйлчилгээний бизнесийн үйл ажиллагааг шууд удирдахаас татгалзаж, хөрөнгийн зах зээл дээрх тоглолтыг илүүд үздэг дэлхийн хэмжээний томоохон хөрөнгө оруулагч болсон юм.   Тэдний ололт амжилтын цаана олон хүчин зүйл нөлөөлж  байгаа нь ойлгомжтой. Гэхдээ  өөрсдийнх нь тодорхойлсноор тогтвортой байдал, сайн засаглал хэмээх хос үзэл   амжилтынх нь суурь болж,  өдгөө ч энэ философийн утга агуулга үнэ цэнтэй хэвээр байна. Тогтвортой байдлын  цаана урт хугацаанд үнэ цэнийг бий болгох хөрөнгө оруулалтад анхаарч, бизнесийн чиг баримжаа, хөрөнгө оруулалтын бодлогоо тэр бүр өөрчилдөггүй,  мөн аливаа хөрөнгө оруулалтаас хүртэх үр өгөөжийг  өөрөөс нь буюу "Темасек Холдинг”-оос өөр хэн ч захиран зарцуулах, дайчлах, татаж авах эрхгүй байдаг. Энэ хатуу зарчмаа  Үндсэн хуулиараа баталгаажуулсан нь онцлог юм. Нөөц баялгийг  хамгаалахаас бусад тохиолдолд Сингапур Улсын Ерөнхийлөгч ч, Засгийн газар ч тэдний хөрөнгө оруулалт,  бизнесийн шийдвэрт  оролцдоггүй ажээ.

Эднийх ТУЗ-ийн удирдамжийн дагуу арилжааны бүрэн эрхтэйгээр бие даан удирддаг. Нөөц баялгаас татаж авах буюу зарцуулах шаардлага гарсан тохиолдолд зөвхөн  Ерөнхийлөгч л зөвшөөрөл өгдөг. Ийм бие даасан, хараат бус бизнесийн үйл ажиллагааны орчин аль ч улсын төрийн өмчит компанийн хувьд хамгийн их үгүйлэгддэг байна.

Харьцангуй сүүлд байгуулагдсан ч амжилттай ажиллаж байгаа бас нэг компани бол Малайз Улсын "Казанах Нашионал”компани юм. "Казанах Нашионал”  1993 онд хаалттай хувьцаат компани хэлбэрээр байгуулагдсан Малайз Улс болон зүүн өмнөд Азийн бүс нутагт санхүү, цахилгаан холбоо, хэвлэл мэдээлэл, мэдээллийн технологи, хөдөө аж ахуй, агаарын тээвэр зэрэг салбаруудад хөрөнгө оруулдаг Малайз Улсын төрийн өмчит компани юм. Сингапурын нэг адил Малайзын төрийн өмчид харъяалагдаж байсан бүх  хөрөнгийг нэгтгэх замаар анх байгуулагджээ.

Дэлхийд өрсөлдөхүйц Малайз Улсын төлөөх тогтвортой үнэ цэнийг бүтээх зорилго нь тэдний хөрөнгө оруулалтын бодлогын үндэс нь болдог. Өдгөө "Казанах Нашионал” нь Axiata, CIMB, Tenaga Nasional, IHH Healthcare, UEM Group, Telekom Malaysia, Malaysia Airlines, Malaysia Airports зэрэг томоохон хөрөнгүүдэд хувьцаа эзэмшиж, үйл ажиллагаа явуулж байна. "Казанах нашионал” нь өнгөрсөн онд RM1.56 тэрбум ($370’106’802) цэвэр ашиг олж Малайз Улсын Засгийн газарт RM650 сая ($154’211’167)-ын  ногдол ашиг тараажээ. 2016 оны 12 дугаар сарын 31-ний  байдлаар Хөрөнгийн хэмжээ нь RM101.9 тэрбум ($23’962’042’950)-аар үнэлэгдэж байна.

"Казанах нашионал”  үйл ажиллагаандаа Сантягогийн зарчмуудыг нэвтрүүлж чадсан хэмээн засаглалын хувьд олон улсад өндөр үнэлэгддэг. Нэг л жишээ дурдахад Төлөөлөн удирдах зөвлөл  есөн  хүний бүрэлдэхүүнтэй. ТУЗ-ийн дарга нь  Малайзын Ерөнхий сайд бөгөөд сангийн сайд, гишүүдэд нь сангийн дэд сайд болон Эрдэнэсийн сангийн Ерөнхий нарийн бичгийн дарга гэсэн гурван субъект л   төрийг төлөөлдөг.  Бусад зургаан гишүүн нь бизнесийнхэн байдаг.  Энэ нь аливаа хөрөнгө оруулалтын шийдвэрт бизнесийн төлөөлөл илүү оролцоотой байх нөхцлийг бүрдүүлдэг сайн талтай.

Дараагийн зайлшгүй дурдах ёстой жишээ бол бидэнтэй хамт зах зээлийн тогтолцоонд шилжсэн Казахстан Улсын "Самрук Казына” компани юм. "Самрук Казына”-г төрийн өмчийн хөрөнгийн урт хугацааны үнэлгээг өсгөх, тэдгээрийн активыг үр дүнтэй удирдах замаар Казахстанын үндэсний баялгийг өсгөн нэмэгдүүлэх зорилготойгоор 2008 онд Казакстан Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар байгуулжээ.

"Самрук Казына”  тогтвортой хөгжлийг хангахын зэрэгцээ үндэсний эдийн засгийн салбарыг хөгжүүлэх, хөрөнгө оруулалт хийх, төрийн өмчит компаниудад үр ашигтай менежмент явуулахыг  үндсэн зорилго, чиглэлээ  болгодог. Өдгөө 500 гаруй компанид хувьцаа эзэмшдэг 327,000 ажилтантай, 67,4 тэрбум ам.долларын хөрөнгөтэй бөгөөд жилийн ашиг нь нийт 1,4 тэрбум ам.долларт хүрч байна. Улсын төсөвт 3,07 тэрбум ам.долларын татвар, хураамж төвлөрүүлж, 171 сая ам.долларын ногдол ашиг хуваарилжээ. Тэдний 2017-2021 оны Хөгжлийн хөтөлбөрийн төлөвлөгөөгөөр 2021 онд "Самрук Казына”-ийн хөрөнгө 81 тэрбум ам.доллараар үнэлэгдэнэ. 2017 онд шинэ болон өсөж буй компаниудад 229 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийжээ. Амжилтын нэг гол үндэс нь хууль эрх зүйн тогтвортой орчин буюу өөрийн бие даасан хуулийн хүрээнд үйл ажиллагаа явуулж буй явдал юм. "Самрук Казына” ХК-д зориулж баталсан, бие даасан хууль нь энэ компанийн санхүүгийн болон засаглалын тогтвортой, бие даасан байдлын үндсэн баталгаа болж байна.

Цаашлаад Норвегийн тэтгэврийн сан болон гол орлогыг нь бүрдүүлдэг "Стат ойл”, ОХУ-ын өндөр технологийн "Рос технологи” зэрэг олон компанийг дурдаж болно.

Хэдийгээр үүсгэн байгуулсан улсуудын  улс төрийн тогтолцоо, соёл, эдийн засаг, хөгжлийн түвшин  харилцан адилгүй ч эдгээр компаниудад ижил төстэй хэд хэдэн чухал шинж бий. Үүнд:

-               Төрийн өмчлөлд байсан хөрөнгийг нэгтгэх замаар байгуулсан.

-               Бие даасан, хараат бус, ашгийн төлөө, бизнесийн зарчмаар ажилладаг.

-               Үйл ажиллагаагаа олон салбарт өргөн цар хүрээтэй явуулдаг.

-               Компанийн засаглалын зарчмуудыг  мөрдлөг болгодог.

-               Төрөөс  тогтвортой байдлыг хууль эрх зүйн орчноор нь дамжуулан бэхжүүлдэг. Үйл ажиллагаанд нь шууд оролцдоггүй г.м

 Байгалийн баялгийн тэгш хуваарилалт буюу "Эрдэнэс Монгол”  ХХК

Монгол Улсын Үндсэн хуульд байгалийн баялаг нь ард түмний мэдэлд байхаар хуульчилсан. Мөн 2006 онд батлагдсан Ашигт малтмалын тухай хуулиар стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын орд газрын талаарх эрх зүйн зохицуулалтыг бий болгосон бөгөөд улмаар 2009 онд Хүний хөгжил сангийн тухай хуулийг батлан гаргаснаар ашигт малтмалын томоохон орд газруудаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, ашиг орлогыг нь өмчийн эзэд буюу ард түмэнд тэгш хуваарилах үзэл санаа бодит биеллээ олох хууль эрх зүйн суурь үндэс бүрэлдсэн юм.

Монгол Улсад  80 гаруй төрийн өмчит буюу төрийн өмчийн оролцоотой компани үйл ажиллагаа явуулж байна. Эдгээр компанийн менежментийг өнгөрсөн хугацаанд ашгийн төлөө бус Төрийн захиргааны байгууллага буюу Засгийн газрын агентлаг хариуцаж ирсэн. Төрөөс өөрөө шууд болон төрийн захиргааны институцээр дамжуулж бизнесийн үйл ажиллагаа эрхлэх боломжгүй учир энэ үүргийг төрийн нэрийн өмнөөс гэхдээ бизнесийн зарчимд тулгуурласан ашгийн төлөө компаниар гүйцэтгүүлэх шийдлийг 2007 онд гаргажээ. Ийнхүү ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч компаниудын төрийн мэдлийн хувьцааг нэгтгэн эзэмших ашгийн төлөө бизнесийн үйл ажиллагаа эрхлэх төрийн өмчит компанийг 2007 онд "Эрдэнэс МГЛ” нэртэйгээр байгуулжээ. Аливаа түүхийн үйл явдлыг 10 жилээр дүгнэж ярилцах жишиг өрнө дорно алинд ч түгээмэл юм. Энэ ч үүднээс "Эрдэнэс Монгол” ХХК-ийн 10 жилийн ой тохиож буй энэ үед энэ компанийн өнгөрсөн хугацааны  бодит байдлыг цөөн тоо баримтаар өгүүлье.

"Эрдэнэс Монгол” ХХК  2007 онд таван хүний бүрэлдэхүүнтэй байгуулагдаж  байсан бол өдгөө группын хэмжээнд /Оюу толгой ХХК-ийг оруулахгүйгээр/ 3000 гаруй ажилтантай,  10 гаруй охин хараат компанитайгаар үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Байгуулагдсан цагаасаа хойш улсын төсөвт  2016 оны байдлаар  1,7 их наяд  төгрөгийн татвар хураамж, Хүний хөгжил санд 420 гаруй тэрбум төгрөгийн урьдчилгаа төлбөр төвлөрүүлсэн. Группын  хэмжээнд / Оюу толгой ХХК-ийг оруулахгүйгээр/ 2017 оны эхний хагас жилийн байдлаар 846,3 тэрбум төгрөгийн орлоготой ажиллаж байгаа бөгөөд энэ нь Монгол Улсын ДНБ /2010 оны зэрэгцүүлсэн үнээр/-ийн 11,4 хувьтай тэнцэж байна.

Мөн аж үйлдвэрийн салбарын уул уурхайн орлогын 20 хувийг "Эрдэнэс Монгол” бүрдүүлж байгаа нь чамлахаар үзүүлэлт биш юм. Энэ жилийн тухайд түүхий эдийн үнэ харьцангуй тогтвортой байсны улмаас оны төгсгөлөөр "Эрдэнэс Монгол” нь 400 орчим тэрбум төгрөгийн татварын дараах ашигтай ажиллах хүлээлттэй байна.

Компани ийнхүү агуулга хэлбэрийн аль ч талаараа өсөн дэвшиж, томорч байгаа нь сайшаалтай. Гэхдээ "Эрдэнэс Монгол” ХХК-ийн  ирээдүйн хөгжлийг илүү өөдрөг,  гэрэл гэгээтэй харахын тулд бид бусдын сайн жишээнээс суралцаж, илүү их хөдөлмөрлөх шаардлагатай байна. Төрийн бодлогын түвшинд ч цэгцлэх, засч залруулах ёстой олон асуудал бий.  "Эрдэнэс Монгол” бол Монголын ард түмний компани. Энэ компанийн цаашдын хөгжил дэвшил, бүтээж буй үнэ цэнэ бүр Монголын ард түмэнд бодитой нялзах учиртай. УИХ, Засгийн газраас "Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн 1072 ширхэг хувьцаа, "Эрдэнэс Монгол” ХХК-ийн нэг  ширхэг давуу эрхийн хувьцааг иргэддээ олгох шийдвэр гаргасан нь ногдол ашиг, хишиг хувь хүртээх дэд бүтцээ тавьчихсан гэсэн үг.

Одоо эдгээр компанийг ашигтай ажиллуулахад  дэмжлэг үзүүлэх л чухал байна. Төрийн дэмжлэг гэдэг нь бие даасан,   хараат бус үйл ажиллагаа  явуулах хууль эрх зүйн баталгааг бий болгож, бодлогын дэмжлэг үзүүлэн,  компанийн өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх гэж харж байна. Нөгөө талаас "Эрдэнэс Монгол” компани өөрөө олон улсын ижил төстэй компаниудаас суралцахаас гадна тэдгээрийн түүхэн хөгжлийн үе шатыг нарийн судалж түүн дээрээ үндэслэн өөрсдийн тулгамдаж буй асуудлаа  шийдвэрлэх зөв гарцыг хайх нь чухал байна. Бид юун түрүүнд одоо байгаа төрийн өмчийн компаниудын ашиг орлогын түвшинг нэмэгдүүлэх менежментийн бүтэц, санхүүжилтийн оновчтой загварыг гаргаж тодорхойлох нь зүйтэй байна. Ингэснээр төрийн өмчит компаниудын үйл ажиллагааны түвшин,  үр ашигт  чанар дээшилж,  баялгийн санд бодит хуримтлал бий болох нөхцөл бүрдэнэ.

Хэрэв, "Эрдэнэс Монгол” ХХК цаашдаа уул уурхайн үйлдвэрлэлээс гадна дэд бүтэц, эрчим хүч, боловсруулах үйлдвэрлэлийн салбарт бизнесээ өргөжүүлэн хөгжүүлэх стратегийг хэрэгжүүлж чадвал наанадаж тав,  цаанадаж 10 жилийн дараа гэхэд дээр жишээ болгон дурдсан компаниудын жишигт дөхөж очих нөөц,  боломж хангалттай байна. Тэр үед "Эрдэнэс Монгол”  компанийн үйл ажиллагааг дан ганц уул уурхайн салбараар төсөөлөх нь өрөөсгөл болох бөгөөд илүү ашигтай бизнест хөрөнгө оруулдаг жинхэнэ хөрөнгө оруулалтын компани болсон байх ёстой. Ингэж чадвал "Эрдэнэс Монгол” ХХК-ийн нэг  ширхэг давуу эрхийн хувьцаа илүү үр өгөөжтэй, үнэ цэнтэй болж газар доорх байгалийн баялаг газар дээрх баялаг болон хувирна. Бид гагцхүү үүний төлөө урагшаа харж хөгжих учиртай.