ХХ зууны нэгэн монгол киноны аав " улс төрийн товчоо... улс төрийн товчоон сайхаан" хэмээн сайн яваа хүүгээрээ бахархан хангалуунаар дуу алддагсан. Түүн лугээ үр хүүхдийнхээ сайн сайхан явааг харах эцэг эхчүүдийн хувьд жаргалын дээд байдаг ажээ. Харин "сайн сайхан явах" гэдэг өөрөө хэдэн ч талтай байж болох сонин зүйл. 

Сүүлийн үед бусдын нүдэнд л буянтай сайхан харагдаж байвал хоёр нүдээ ухаад өгөхөөс буцахгүй хачин Монголчууд хангалттай их болов. Тэд өмд дүүрэн гар утас, өвөр дүүрэн чулуун хөөрөг, "Аархал" нэртэй дуу дуулж, богц богц мөнгө яагаад ч билээ, адуу мал уяж гангын халуун наранд амьтны зовлонгоор жаргал хийнэ. Аав ээждээ бол үр нь юм хойно тэд аятай сайхан харагддаг л байх даа. Чухамдаа тэднийгээ л баярлуулж байвал болоо. Аав ээж нь баярлаж үеийнхээ өвгөд эмгэдэд сайрхаж байвал сайхан. Даанч мууг сайнд бодох, сайныг мууд тооцох, зөв нь буруугаараа эргэсэн энэ цагийн цөвүүн, хүний явдлыг бодохоор энэлэх энүүхэнд байна. 

Мөн л ХХ зууны нэгэн монгол киноны дүр "РАВСАЛ ПАНЗ" шиг хоосон ханхалзсан ёс жудаггүй, ёр билэггүй үр хойчсоо гуунд бурхан шиг залсны гай нь хэнд ирэхийг хэлж сануулах өвгөд эмгэдээ үгүйлэн үүнийг бичив. 

Монгол гэрийн хүмүүжил, гэр сургуулийн товчоон зэргээр ортой байж мэдэх зүйлийн тухай одоо мэргэд үг дуугарах болжээ. Гэр үнэндээ том сургууль байлаа. Гэгээн багш нь эмгэд өвгөд. Тэд юу заадаг байв. Шунал хязгаартайг, хүн ёстойг, үйлийн үр буйг, түүний гэм гарцаагүйг. Гэтэл орчин цагийн ганц үлгэр бүтэн мэдэхгүй өвөө эмээд юу заах болов. Өнгө мөнгөний хорвоод хэн зальтай, хэн башир нь "сайн сайхан явах" тухай номлож байна бус уу? Үүнийг нь бид өвгөдийн сургаал, эмгэдийн айлдвар болгож бахархана. Ичих нь хаашаа цаг вэ?

Гэвч ийм буруу бахархал газар аваад эцэстээ дүр өнгө хөөсөн үр хүүхэд шигээ өвгөд эмгэдээр л дүүрч байна. Амралт сувиллын газар хөгшид бие биендээ яаж "баярхдагийг" сонсоод гол руу нэг юм горойж билээ. Өдрийн гурван удаа цай хоол идэхдээ торгон дээл өнгө өнгөөр сольж өмсөж гангардаг гэнэ. Зарим хөгшид ам дүүрэн алтан шүд хийлгэж амьдын хорвоогийн жамыг аргалах дайны санадаг болжээ. Ойр ойрхон эргэн ирж, олны нүдэнд үзэгдэж, олсон цуглуулсан, унасан эдлэснээрээ гайхуулсангүй гэж охид хүүхдүүдээ загнаж суудаг гэнэ. Бас зарим хөгшид залуу хээмэг хувцаслаж, насандаа харш авир гаргаж, хормой эргүүлж, хөлдөө салхитай хөвөлзөж явдаг гэнэ. Насны намба гэдэг сайхан үгийг монгол хэлний үгийн сангаас аваад хаячихсан мэт санагдах айхтар цаг ирэв. 

Гэтэл саяхан бид чинь өнгө мөнгөний хорвоод нүдний гэм нь арилсан өвгөд дээдэстэй, үнэн худлыг дэнсэлсэн үг сургаалтай эмгэд буурлуудтай байлаа. Тэд "сайн сайхан явах"-ыг л лав хагартлаа цуглуулж, харснаа хормойлох гэдэггүй байсансан. Цагийн цөвүүн ирэхээр "өвгөд догширч, эмгэд шогшрох" гээч нь энэ ажээ. Дээхэн үед үнэн номын хярхаг хязгаарт хүрсэн нэгэн хүнээс хожим юу болохыг асуухад" Торгоны хээ шиг зун болж, шилбүүрийн хуйв шиг бороо ордог болно" гэсэн юм гэнэлээ. Хөөрхий ийм бэрх цагтай бид нүүр тулав. Мөн хүний ухаан малын хэмжээнд унав. Өвгөдийн ухаан мэт зохистой сайхан үгс зохисгүй мэт санагдах цаг ирэв. 

 

Бас зарим нь мөнгө зоосыг олж авчраад л овоолоод байвал болно гэж санагчид байна. Ямар ч аргаар хамаагүй олох хэрэгтэй. Хүн хуурах, нүх ухах, худлыг зарах, бузрыг худалдахаас хэн ч айхаа больж эхлэв. Тэртусмаа өвгөд эмгэд минь. Үйлийн үр, буян нүглийн тухай мэдэхгүй, коммуны социализмын харанхуй үеийн тэднийг минь капиталист шуналын бүрэнхий үе залгав. Үр хүүхдэдээ өөгшүүлж, мууд уриалах тэдэнд монгол дээл өмссөнөөс биш "монгол" гэх юм юу ч үлдсэнгүй. Одоо эртний үүх түүх, үлгэр домог хуучлах өвгөд буурал олдохгүй, хов жив, хол ойрын хэрүүл тэмцэл ярих настангуудаар хот хөдөөгүй дүүрэв. Саяхан танил археологич дүү минь уул ус, газар орон, овоо чулууг нь асуухаар "хамтарч малтвал юу гарах бол гэж асуудаг болохоос түүх домгийн мэддэг хүн үлдсэнгүй" хэмээн гунигтай ярьж билээ. Өнгөрсөн нийгэмд ширээ сандал, алба ажил, сампин тооцоо, намын даалгавар, сумын төлөвлөгөө гэж биед хөнгөн ажил алба эрхэлж явсан тэд галын захад, малын дэргэд явж сонсох ёстой байсан олон сайхан "монгол" зүйлсээ олж сонсолгүй өтөлжээ. Ийм шалихгүй суурьтай өвгөд эмгэдийн хүүхдүүд мөнгө гэдэг зүйлийн төлөө юу ч хийхээс буцахгүй, үр удам үйлийн үрийг эс мэдэгчид болох нь аргагүй. Тэд л газраа худалдаж, туурга улс, тусгаар тогтнолоо гадаадын оронд хэдэн муу шавар байшингаар худалдахаас буцахгүй байгаа юм. Түүнээс биш жинхэнэ монгол өвгөдийн дэргэд, жижигхэн монгол эмгэдийн хажууд өссөн хүнээс арчаагүй шунал арчаад ч гарахгүй. Тийм л шалихгүй өвгөд эмгэд амралт сувиллын газар өмссөн дээлээрээ уралдаж, өвөр дээрх одонгоороо өрсөлдөнө. 

Муу эмээ минь "МОНГОЛОО АЛДМАР" гэж хараадагсан. Одоо санахад хамгийн адгийн хараал байжээ. Үнэхээр монголоо алдаж дуусах гэж үү? Монгол хүний нүнжиг, юм үзсэн уугуул шинж хаачив. Эхнэрийн минь өвөө ач зээ нар нь шинэ дээл хувцас өмсөөд "өвөө ямар байна" гэхэд "цагаан байна, ногоон байна, улаан байна" гэж өнгөөр нь хэлж суудагсан. Тэр монгол хөгшний хувьд хорвоо ердөө өнгө л болсон байснаас торгон дээл үү, булган шуба үү ялгаагүй, нүдний гэм арилж, сэтгэлийн чанар цагааширсан байлаа. Ийм өвгөд минь хаачив. Нэг л их туулсан амьдралаа тууж роман шиг яривч сонсохоор сонирхох зүйлгүй. Алба ажлаас огцорсон атаа жөтөө. Тэр нь тэгээд" монгол туургатны зуун эрхэм" гэж бодохоор үнэхээр арай өөрөөр уужирсан ӨВГӨД ЭМГЭДЭЭ он цагаас нэхмээр санагдана. Гял цалын энэ цагт овоон дээр гараад орчлонг бясалгахын оронд ирж буцахын цаг жамыг ухаарч суухын оронд өнгө мөнгөний төлөө үр хүүхдээ өөгшүүлэх настангууд нэмэгдсэнийг хараад тэсэлгүй дуугарав. Тэнгэр минь өршөө.