-Таныг одоо ерөнхий нарийн бичгийн дарга гэх үү, үүрэг гүйцэтгэгч гэх үү?

-Ерөнхий нарийн бичгийн үүрэг гүйцэтгэгч гэж яваа.

-Жинхлэх үү?

-Жинхлэх эсэхийг Үндэсний зөвлөлдөх хорооны олонхи л мэднэ.

- ҮЗХ-ноос сонгогддог албан тушаалд таныг үүрэг гүйцэтгэгчээр томилсон нь намын дарга З.Энхболдын сонголт уу, эсвэл фракцуудын тохироо юу?

-Сүүлийн жилүүдэд манай намын дарга нь "Алтан гадас”-аас байхад генсек нь МҮДН юмуу, МоАХ-оос байж ирсэн. Сая намайг тэр зарчмаар, МоАХ-оос санал болгосон. Намын даргын сонголт ч бас нөлөөлсөн л дөө.

-Та уг нь "Алтан гадас” фракцынх биз дээ?

-Тийм байсан. 2000 оноос хойш Н.Алтанхуяг даргатай нэг баг болж явсан. 2012 оны УИХ-ын сонгуулиар, манай тойрогт болсон хоёр дахь санал хураалтын дараа нэг асуудал гарсан л даа.

-Нууц биш бол ямар…?

-Манайхан намайг мэднэ дээ. Би бол зарчимдаа үнэнчээр зүтгэдэг, урагшаа явдаг зантай хүн. Гэтэл 2012 оны сонгуулийн дараа нэг л биш болоод явчихсан.Хувь хүний амьдралд, улс төрийн амьдралд олон саад, бэрхшээл, үл ойлголцол гарна л даа. Би энд хувь хүний тухай ярихгүй. Хэрвээ хувь хүн ярина гэвэл төгс төгөлдөр хүнийг олохгүй. Ямарч өөгүй, үргэлж өөрийнх нь санаанд таардаг, эрх ашигт нь үйлчилдэг тийм хүнийг хайж олно гэж байхгүй. Тэрийг би ойлгоно, мэднэ. Тийм учраас би хувь хүний ноён нуруу, зарчимтай нь нөхөрлөдөг. Тэр өнцгөөс харахад 2012 оны сонгуулиар, манай тойрогт Д.Сумъяабазар бид хоёрын дундхоёр дахь санал хураалт болох гэж байхад ханилж яваад нөхрөө, унаж яваад морио гэдэг шиг юм болчихсон. Гэхдээ яг үнэнийг хэлэхэд улстөрд, ялангуяа манай намд ямар нэгэн фракцгүй хүн хол биш юмаа гэхэд урагшаа нэг их явдаггүй. 

-Танай намын нэг гишүүний хэлснээр Р.Амаржаргал гишүүн шиг төвийг сахиад, бас Р.Амаржаргал гишүүн шиг амжилтад хүрдэггүй гэж үү?

-Р.Амаржаргал гишүүн төвийг сахидаг үгүйг, бас амжилтад хүрсэн хүрээгүйг би тодорхойлохгүй л дээ. Ерөнхийдөө л төвийг сахиж, улс төрийн болон үзэл бодлын эрсдэлгүйгээр улс төрд урагшаа явдаггүй л гэж байна.

-Та ялагдлаа хүлээн зөвшөөрч хэвлэлийн хурлаар Д.Сумьяабазарт баяр хүргэж байсныг санаж байна. Гэтэл үүний цаана, сэтгэлдээ "юм”-тай үлдсэн учраас л "Алтан гадас”-аас гарсан байх нь. Тэрийгээ хэлж болохгүй юу л гэж асуугаад байна. Яагаад вэ?

-Ялалт, ялагдлын тухайд ярих юм бол байхгүй, ялагдсан. Ялагдлынхаа төлөө хэн нэгэн хүнд гомдох, туних асуудал надад байхгүй. Харин "Алтан гадас”-аас гарсан гэх үү, орхисон гэх үү, мэдэхгүй байна. Ямарч гэсэн тэр санал хураалтын дараа ч би Эрхэмбаяр гэдэг хувь хүний ноён нуруу, улс төрийн зарчимтайгаа үлдсэн. Тэгээд би тэр "хуучин дээл”-тэйгээ МоАХ фракц руу орсон.  Юу болсныг чи ухаж асуугаад, би бултаж зугтаад байх нууц юм энд байхгүй ээ. Хүний сав хоосон буцаадаггүй монгол зангаар асуултыг чинь хариултгүй үлдээхгүйн тулд зарчмын нэг л юм хэлье. Хоёр дахь санал хураалт болохын өмнө МАН-ынхан Д.Сумьяабазарыг тухайн үеийн миний намын албан тушаалтай дүйцүүлж дүүргийн Ардын намын даргаар томилсон. Улмаар нийслэлийг хариуцсан МАН-ын нарийн бичгийн дарга болгосон. Гэтэл манайхан санал хураалтын өмнө Сонгинохайрхан дүүргийн АН-ын даргын албан тушаалыг надаас авсан. Хамгийн гол нь АН-ын дүрмийн бус аргаар, хулгайгаар авсан. Тэр үед манай "Алтан гадас”-ын тэргүүн маань АН-ын дарга, Монгол Улсын Ерөнхий сайд байлаа. Одоо дараагийн сонгууль бараг болох гэж байхад энэ сэдэв бусдад тийм сонин биш байх аа. Намын л дотоод асуудал.

-Таныг МоАХ-ын квотоор намын генсек болгосон нь З.Энхболд даргын "АН фракцгүй нам боллоо” гэх мэдэгдлээс өмнөх үйл явдал уу?

-Тэгж ойлгож болно, өмнө болсон.

-Тэгвэл одоо таныг ҮЗХ-гоор жинхлэх асуудал ярихад хүрвэл генсек нь МоАХ-оос байх энэ зарчим хадгалагдах уу?

-Намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга бол намын "гал тогоо”.Айлаар аав нь намын дарга гэвэл ээж нь ерөнхий нарийн бичгийн дарга. Айлын ээж хүүхдүүдээ энэ нь тийм, тэр нь ийм гэж ялгаад, зэрэг зиндаа тогтоогоод байдаггүй. Айл гэрийн, амьдралын зарчим, ноён нуруугаараа л хүүхдүүддээ ижил тэгш ханддаг. Энэ монгол ухаан улс төрийн намд, ялангуяа намын удирдлагуудад байх ёстой. Тийм учраас ажил хийхэд фракцын эрх ашиг гэдэг бол хэтэрхий жижигхэн, ёстой зуудугаар асуудал. АН-ын үндсэн зарчим, мөн чанарыг авч явж чадаж байвал намаараа, намын далбаан дор тэр фракц ч амжилтад хүрнэ. Түүнээс бус, нэг фракцын эрх ашиг, ялалтын далбаан дор намаараа ялна гэж хэзээ ч байхгүй.Энэ бол миний ажилдаа баримталдаг зарчим, хандлага. Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар намайг жинхлэх болов уу, яах бол гэж би ерөөсөө санаа зовдоггүй.Би улстөрд чамгүй олон жил явлаа, багийн даргаас нь эхлээд төрийн албанд зүтгэлээ, нас ч тавь гарчихлаа. Тийм учраас албан тушаалгүй л бол галав юүлэх гэж байгаа юмшиг чичрээд байгаа юм надад алга. Би өөрийгөө улс төрийн туршлага, насны хувьд ир ханасан гэж үзэж байгаа.  Намын удирдлага хэрэгтэй гээд хажуудаа байлгая гэвэл, намын хамт олон таныг ашиглана аа гээд "гал тогоо”-гоо бариулна гэвэл зүтгэхэд бэлэн байна. Хамгийн гол нь АН-ын ерөнхий нарийн бичгийн даргын ажлыг хийж чадах хүн нь л хийх ёстой. Тэр хүн нь Эрхэмбаяр арай биш байна аа гэвэл би зууралдахгүй гэдгээ ярилцлага өгөх боломж олдсон дээр хэлчихье.

-Боломж олдсон дээр гэж дээ, та өөрөө ил гарах дургүй хүн юм биш үү. Түүнээс бус, эрх баригч намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга гэдэг том албан тушаал, чухал хүн биз дээ?

-Бас л миний зарчимтай холбоотой юмаа. Хэвлэлээр гарах дургүйдээ юмуу, гарах хэвлэл олдохгүйдээ биш юм. Намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга гэдэг албан тушаалын нэр сүрээр өөрөө тодрох нь миний зорилго биш, хувь хүний маань зарчимтай ч таарахгүй. Харин улс төрийн туршлага, ажлын дадлага, чадвар байдаг бол тэр бүгдээрээ дамжуулж АН-ыг бүхлээр нь тодруулах нь л миний үндсэн ажил. АН-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга гэж нэрийн хуудас хийлгэх гэж юмуу, намтартаа тодотгол нэмэх гэж энд ирээгүй л дээ, би.

-Фракцгүй АН гэж PR-ын шинжтэй, тунхаг төдий юм биш үү. Жишээ нь, Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газрыг томилоход, сая дэд сайд нарыг тодруулахдаа фракцгүй байж чадсан уу?

-Намын дарга бол Ч.Сайханбилэг Ерөнхий сайдын танхимыг томилсноос хойш АН фракцгүй болно гэж зарласан, нэгд. Хоёрт Засгийн газрын томилгоог УИХ дахь намын бүлгийн төвшинд шийдсэн. Харин дэд сайдаар томилох хүмүүсийг тодруулахдаа УИХ-ын гишүүнгүй, орон нутагтаа засаглалаа барьж чадаагүй аймгуудын намын дарга нарыг дэд сайдаар томилуулах саналыг намын дарга оруулж ирсэн. Гүйцэтгэх зөвлөл дэмжсэн.Гэтэл тэдгээр аймгийн дарга нар нь голдуу нэг фракцынх байна гэдэг үг яриа гарсан. Энэ нь фракцын зарчмаа хадгалж байна гэж хардахаас илүүтэй санамсаргүй тохиолдол байсан л даа. Гэхдээ одоо энэ асуудал өнгөрч байх шиг байна. Дэд сайдгүй явах нь зөв гээд АН-ын бүлэг шийдчихлээ.

-Дэд сайдгүй явах бүлгийнхээ шийдвэрийг АН дэмжих үү?

-Хэдийгээр засгийн эрх барьж байгаа ч гэсэн дэд сайдтай яв, дэд сайдгүй бай гэж УИХ-ын бүлэгт үүрэгдэх нь ёстой нөгөө, төрийн дээр нам гарчихсан явдал болно. Улс орны эдийн засгийн өнөөгийн байдал, 2016 оны төсвийн төсөлтэй холбоотойгоор энэ асуудал яригдаж байгаа. Тийм учраас дэд сайдгүй явах үгүй нь УИХ-ын мэдлийн л асуудал. Хэрвээ дэд сайдтай явна аа гэвэл хэнийгээ томилохыг намын төвшинд Гүйцэтгэх зөвлөлөөрөө ярина, тийм дүрэмтэй.

-Дүрэм гэснээс АН даргаа Их хурлаасаа сонгох дүрэмтэй. З.Энхболд дарга ҮЗХ-ноос сонгогдсон. Та бас үүрэг гүйцэтгэгч. Тэгэхээр өнөөдөр АН-ын дарга, ерөнхий нарийн бичгийн дарга хоёр нь хоёулаа дүрмийн хувьд де-факто байна гэж үзэж болох уу?

-Дүрмийн үг, үсгээр хөөж шууд утгаар нь харвал тэгж ойлгож болох талтай. Намын даргыг ҮЗХ-ноос санал оруулж Их хурлаар батламжилдаг. Гэхдээ намын даргаа ҮЗХ-ноос тодруулах нь манай намд уламжлагдах шинжтэй явж байгаа. Н.Алтанхуяг дарга гэхэд яг өнөөдрийн З.Энхболд дарга шиг ҮЗХ-ноос л сонгогдсон . Их хурлаас сонгогдоогүй, тэндээс батламжлагдаагүй явсаар сонгуульд намаа авч орсон, хамгийн олон суудалтай болгосон, дараа нь намын даргаа өгсөн. Одоо З.Энхболд дарга урьдын адилаар улс төрийн нөхцөл байдалдаа тохируулаад ингээд намаа удирдаад явах уу, эсвэл Их хурлаараа батлуулах ёстой, үгүйг ҮЗХ-ны олонхи л мэднэ.

-АН өнөөдрийн хувьд эрх баригч, улс орны удирдаж авч яваа улс төрийн гол хүчин. Тэр үүрэг, ухамсрынхаа төвшинд АН өөрөө байж чадаж байна уу. Ялангуяа эв нэгдэл тал дээрээ?

-Тийм, үгүй гэж хоёрхон сонголтоор хариулах боломжгүй асуулт байна. Ерөнхий ханаар нь харвал чадаж байгаа гэж би хэлнэ. Үйлдвэржилтийн бодлого, дотоодын үйлдвэрлэлийг сэргээх, дэд бүтэц, эрчим хүч, орон сууцжуулах хөтөлбөр, гэр хорооллын дахин төлөвлөлт, "Гудамж” төсөл, аймгуудыг нийслэлтэй автозамаар холбох гээд яривал хийж бүтээсэн зүйл их. Ардчиллынхан засагласан үед л нийгмийн тэсрэлттэй бүтээн байгуулалтуудыг хийдэг. Энэ талаас нь харвалбид засгийн эрх баригчийн хэмжээнд ажиллаж чадаж байна. Харин боловсон хүчний бодлого, хүний нөөц, төр засгийн төвшинд ажиллах төлөвшил талдаа санаанд хүрэхгүй сонголтууд байгааг үгүйсгэхгүй. Алдаж оноод, алдаанаасаа суралцаад л явж байна. Хамгийн гол нь урагшаа явж байна. Түүнээс бус, эргэж буцаж алхаад юм уу, байран дээрээ хий эргээд байгаа юм алга. Бидний энэ алдаа, санаанд хүрэхгүй байгаа зүйлс дан ганц АН-ын ч асуудал, алдаа биш. Манай Монголын нийгмийн өнөөгийн өнгө төрх, төлөвшил, шилжилтийн явц, цаг хугацааны л үзэгдэл. Албан тушаалаа чадамгай сайн хашиж байгаа нь ч, чадахгүй алдаж байгаа нь ч манай өнөөгийн нийгмийн л нэг бүтээгдэхүүн. Энд намын, улс төрийн ялгарал байх нь зохимжгүй.

-Манай зарим улстөрч, заримдаа төрийн дээр нам гарчихлаа гэх юм. Гэтэл төрийг намаар дамжуулж байгуулж байгаа цагт төрийн дээр үргэлж л нам байдаг биз дээ. Тэр талаасаа Засгийн газраа, УИХ-аа, бүх орон нутгийн удирдлагаа, ер нь Монгол Улсаа хөгжлийн төлөө АН чирччадаж байна уу ?

-Төрийнх нь дээр нам байдаггүй, улс төрийн бодлого, шийдвэрийн хайрцаг дотор төрийн шийдвэр нь гардаггүй улс орон гэж байдаггүй. Ялангуяа, парламентын засаглалтай улс орнуудад. Тэгэхдээ төрийн бүх, бүр детальчилсан ажил руу нам орж болохгүй. Хэрвээ сонгуулиар дамжуулж төрийг байгуулсан нь үнэн л юм бол хөгжлийн бодлого, хүний нөөцийн асуудалд нам оролцох ёстой. Одоо улстөрчид ярихдаа ч, ард түмэн ч нүцгэн үнэнтэй эвлэрмээр байна. Намууд нийгмийг удирдаж, нийгмийг хөтөлж чиглүүлж байгаа л юм бол нийгэмдээ үнэнээ хэлж, үнэнээр нь ойлгуулж явъя. Яагаад ч гажиж болохгүй, хүний амьдралын процесс шиг зүй тогтлыг ард түмнээсээ нуугаад хэрэггүй. Юу гэвэл, парламентын засаглалтай, сонгуулиар дамжуулж намууд засгийн эрх барьж байгаа энэ үед төрийн дээр намууд л байдаг. Тэгсээр ч ирсэн, цаашид тийм ч байна. Сая зургаан сайдыг нь засгаас гаргахад МАН-ынхан маань "төрийн дээр АН гарлаа, УИХ-ын шийдвэрийн дээр АН-ын улс төрийн шийдвэр байна” гэж баахан үзнэ лээ. Ингэх хэрэггүй л дээ. Засгийн газраа хэнтэй яаж байгуулах нь эрх баригч намын улс төрийн шийдвэр. Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газрыг 26 суудалтай МАН-тай хамтарч байгуулах нь АН, МАН-ын улс төрийн л шийдвэр байсан. МАН-ыг засагт оруулсан нь ч, засгаас гаргасан нь ч АН-ын улс төрийн л шийдвэр байсан. Орох болохоороо улс төрийн шийдвэрийг алга тосон хүлээж авчихаад, гаргах гэхээр намын шийдвэр нь төрийн дээр гарлаа гэж гоншгоноод хэрэггүй байсан юм. Одоо бид нар, ядаж АН, МАН-ынхан улс төрийг арай шинэ төвшинд, арай соёлтой хийж сурах цаг болсон. Улстөрчид бол хүмүүст адлуулах, хараалгах, тэнэг мангараараа дуудуулахаас айх хэрэггүй. Нийгмийнхээ маргаашийн сайн сайхны төлөө өнөөдөр өөрийгөө шатааж зольж байх л ёстой. Тэгж чадахгүй нь улс төрөөс өөр замаар явах хэрэгтэй.

- АН өөрөө тэгж зольж, шатаж чадаж байгаа юу л гэж асуугаад байна л даа?

-Нам өөрөө хувь хүн биш. Нийгмийн том масс учраас өөрийгөө золих хурдаар хувь хүнтэй дүйцэхгүй. Хэрвээ хурдлах гэж үзвэл нийгэм нь хүлээж авахгүй ч байх сөрөг талтай. Тийм учраас аливаа нам буурь суурьтай, зогсох ёстой газар зогсч, хөдлөх ёстой газар нь зөв хөдөлж байвал тэр нам өөрийгөө зольж байгаагаас ялгаагүй. АН өнөөдөр тэгж чадаж байгаа. Чадаж байгаа учраас л зохих үр дүнгүүд гарч, бүтээн байгуулалтуудыг босгож байгаа. АН-ын үзэл баримтлал, үнэт зүйл, эрмэлзэх зүйл бол үнэхээр сайн. Дэлхийн стандартыг, шинэ зууны дэлхийн иргэн ямар байх ёстой, ямар нийгэмд амьдрах ёстойг Монголд нутагшуулах гэж зорьж яваа нам. Манай "Монгол хүн 2020 хөтөлбөр” бол АН-ын үнэт зүйл, зорилгыг багцалсан маш сайн хөтөлбөр. Энэ хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэхдээ харин гэнэдэж, алдаж байна уу гэвэл зарим зүйл дээр тийм байж магадгүй.

-Хэрвээ чадаж байгаа юм бол намуудын, ялангуяаАН-ын рейтинг яагаад унаад, өөр, намгүй хүмүүсийнх өсөөд байна вэ?

-АН-ын рейтинг унаад МАН-ынх дээшээ гарчихсан гэдэг худлаа шүү. Судалгаа хийлгэдэг хүний хувь би үүнийг баттай хэлнэ. АН-ын рейтинг өмнөх шигээ 30 хувийг давж, 40 рүү дөхдөг шигээ өсөлтгүй байгаа нь үнэн. Зарим хувь, популист гэж болохоор хүмүүсийн рейтинг өсөлттэй байгаа нь ч үнэн . Ийм судалгааны дүн гарч байгаад ганц АН биш, МАН, бүр нийгмээрээ санаа зовох ёстой. АН эрх баригч хүчний хувьд илүү санаа тавьж, илүү үүрэг хүлээнэ.Монголын нийгмийг муу ч, сайн ч удирдаж үзсэн, 25 жил тогтвортой явж туршлага хуримтлуулсан, зохих хэмжээндээ институт болж яваа энэ хоёр нам, АН, МАН л авч явна. Түүнээс бус, хэн чанга дуугарсан нь, хүчтэй орилсон нь нийгмийг удирдаж чиглүүлдэггүй юм. Өчигдөр байгуулагдсан, эсвэл нэг хувь хүн, нэг компанийн суганд хавчуулагдаж явдаг нам сонгуульд ялдаггүй, амжилт үзүүллээ гэхэд нийгэм нь тэндээс хэзээ ч хождоггүй. Яг ажил дээр гарахаар, гардаж "гурил зуураад” эхлэхээр популистуудын рейтинг хөөс байсан нь мэдрэгддэг. Тэд хэн билээ, улс төрд яваа үүх түүх нь юу билээ, нам гэдэг нь юу билээ, цаана нь хэн байгаа билээ, хэдэн гишүүнтэй билээ гэдгийг бид мэднэ шүү дээ. Ийм популистууд нь гарч ирээд балран доройтсон, унасан улс орны бэлээхэн жишээ зөндөө. Тэр түүхийг давтах хэрэггүй. Улсыг, нийгмийн удирдахад дээлний хуучин нь дээр . АН, эсвэл МАН ялагдаж болно. Харин "шинэ дээл өмсөх” гэж яваад нийгмээрээ ялагдаж болохгүй. Миний нүцгэн үнэнтэйгээ нүүр тулъя гэж түрүүнээс хойш хэлээд байгаа маань бас энэ л дээ. Намуудын рейтинг яагаад унаад байгааг, рейтинг нь өсөөд байгаа хүмүүс маань хэн билээ, мөн чанар нь юу билээ гэдгийг нийтээрээ үнэнээр нь таньж мэдэх хэрэгтэй  юм.

-Харин тийм учраас л нийгмийн массаа дагуулдаг нам хэрэгтэй. Таныхаар АН өнөөдөр массаа дагадаг нам уу, массаа дагуулдаг нам уу?

-Улс төрийн аль ч нам массаа дагуулдаг, бас массаа сонсч тэднийхээ төлөө явдаг байх ёстой. Өнөөдөр намын нэг гишүүнийг ажилтай болгох жижиг эрх ашиг бүх намд байна. Нам нь ч, гишүүд нь ч үзэл баримтлалын сонголт хийж чадахгүй байна. Зүгээр л, би энэ намд л орвол ажилтай болно, энэ хүнийг дагаад явбал албан тушаалд хүрчихнэ, тендер авчихна гэдэг байдлаар. Өөрөөр хэлбэл, "танилаараа дамжуулж ажлаа бүтээчих” сэтгэхүй л зарим хүнийг намтай холбож, намын гишүүн болгож байна. Ийм үзэгдэл Монголын нийгэмд хавтгайрч. Улс төрийн үзэл бодол, нийгмийн үнэтзүйл рүү массаа чиглүүлэх тал руу намууд ажиллах хэрэгтэй болжээ. Монголын намууд ажил олгогчоос нийгмийг чиглүүлэгч улс төрийн хүчин болж шинэчлэгдэх, гишүүд нь танилаараа дамжуулж ажлаа бүтээдэг сэтгэхүйгээс салж, маргаашийнхаа төлөө өөрийгөө зольж чадах, үзэл бодол, үнэт зүйлсийн сонголт хийдэг болох ёстой. АН энэ чиглэл рүү явж байгаа учраас би массаа дагуулж чадаж байгаа нам гэж хэлнэ.

-АН-ын рейтинг унаад, улс орны эдийн засаг хүндрээд байгаа нь

АН массаа дагуулж чадаж байгаагийн илрэл мөн үү?

-Эдийн засаг өмнө нь ямар байсан юм бэ. Тийм сайн байсан юм уу.

-Статистик тоогоор 17 хувийн өсөлттэй байсан гэж сөрөг хүчнийхэн ярьдаг?

-Үнэнийг ард түмнээсээ нуугаад хэрэггүй юм. Улс орон бол айл өрхтэй адилхан. Тэгж бодвол үлгэрт гардаг шиг өрхийн тэргүүн явж байгаад л боодолтой мөнгө олчихсон байхгүй юу. Тэр нь Оюутолгойн бүтээн байгуулалтыг дагаж орж ирсэн 4.6 тэрбум доллар, бас нүүрсний үнийн дэлхийн зах зээлийн өсөлтийн оргил үе, манайхны сайн нийлүүлж байсан үе таарсан хэрэг. Түүнээс биш, бодлогоор яваад тэр нь үр дүнгээ өгөөд эдийн засгаа 17 хувьд хүргэж өсгөчихсөн юм байхгүй. Олсон боодол мөнгөө бэлнээр тарааж байгаад л сонгууль хүргэсэн. Нэг нь 17 хувь өсгөсөн гэж худлаа ярихаа, нөгөөх нь мөнгө дууссан, хүндэрсэн үед нь засаг авсан гэж гонгинохоо одоо болих хэрэгтэй. Үнэн бодит байдлаа л ард түмэндээ хэлж явъя.

-Өнөөдөр доллар өссөн, гадаадын хөрөнгө оруулалт байхгүй болсон, үнэ нэмэгдэж, өрхийн хэрэглээ хумигдсан нь бодит үнэн шүү дээ?

-Үнэн үнэн. Доллар өссөн, Нөгөө, гэнэт олсон мөнгө маань дууссан учраас өссөн. Бид нар 1.5 тэрбум долларын бонд босгож ёстой харин ч нүдэнд харагдаж, гарт баригдахаар зарцуулсан шүү. Бүгд бүтээн байгуулалт болсон. Автозам руу оруулсан нэг их наяд орчим төгрөгөөс бусад зээлүүд бүгд буцаж төлөгдөнө. Үрдүнгээ ч өгнө, цаг хугацаа нь арай болоогүй байна. Ардын намынхан маань харин бодлогын томоохон бүтээн байгуулалт бол хийж чадаагүй. Тэд нарын хэлээд байгаа 17 хувийн эдийн засгийн өсөлт, бидний 1.5 тэрбум доллараар бүтээсэн бүтээн байгуулалт хоёр асар их ялгаатай. 

-Тэгвэл массаа талцуулж, асуудлаа шийдэж чадахгүй байгаагаа та хүлээн зөвшөөрөх үү. Тухайлбал, Тавантолгойг хөдөлгөх дээр танай нам хоёр хуваагдсан, массаа, нийгмээ хоёр хуваасан?

-Яаж?

-Бүр тодорхой асуувал танай нам дотроо Х.Баттулга гишүүний МоАХ фракц дээр АН-ын удирдлага бүхлээрээ буюу намын дарга, генсек хоёр нь, нөгөө талд хөрөнгө оруулагчдын сонирхлыг хамгаалсан Засгийн газар ба "Алтан гадас” ч гэж хуваагдсан?

-Тийм хуваагдал байхгүй ээ. Манай намынхан, намын удирдлагууд Тавантолгойг зөв голдрилоор хөдөлгөчих юмсан гэж Монголын ард түмний л нэгэн адил хүсч байгаа. Түүнийхээ төлөө байр сууриа илэрхийлж, үзэл бодол дээрээ хатуу зогссон. Асуудлыг ажил хэрэгч, эрүүлээр шийдэх энэ уур амьсгал дундуур харин нөгөө баялгийн хараал гэдэг нь юмуу, өөр нөлөөлөл орж ирээд байна уу гэж би хувьдаа харж байгаа.

-Жишээ нь, сайд М.Энхсайханы ахалж УИХ-д өргөн барьсан төсөл дээр АН-ын Гүйцэтгэх зөвлөл оролцож төслийг буцаахыг бүлэгтээ үүрэг болгосон. Тэр төсөл та бүхнийхээр Тавантолгойн зөв хувилбар биш байсан хэрэг үү?

-Биш байсан учраас АН-ын Гүйцэтгэх зөвлөлөөс Тавантолгойн 51 хувийг төрийн өмчид байх ёстой гэсэн шийдвэр гаргасан. М.Энхсайханы ажлын хэсэг бол 60 жилээр 100 хувь хувийн компанид өгөх төсөл оруулж ирсэн. Энэ яавч байж болохгүй хувилбар. Тавантолгой дээр АН ард түмнийхээ талд байгаа. Зуны М.Энхсайханы өргөн барьсан төсөл дээр АН ард түмнийхээ талд байж, Тавантолгойг авч үлдэж чадсан шүү. 

-Чадсан шүү гэж дээ, Тавантолгойг зөв шийдэх нь засаглаж байгаа АН-ын үүрэг. Нөгөө талаас Тавантолгойг явуулах, үгүйг АН-аас илүү мэдэх эрх мэдэлтэн шийдвэр гаргагч, төрд одоогоор байхгүй шүү дээ?

-Харин тийм байхад л засгийн эрх барьж байгаа намын шийдвэр, олон түмний сонирхлоос давсан байдлаар шийдэгдэх гээд байсныг л би баялгийн хараал гэдэг нь юм болов уу гэж хувьдаа харсан. Энийгээ би баталж, баримтаар нотолж чадахгүй. Асуудлыг шийдэхэд хүнд байж, зарим хүн Тавантолгойн зөв шийдлийн төлөө өөрийнхөө рейтинг, нэр хүндийг зольж чадсаны эцэст талд талдаа ойлголцсон.  Энэ бол үнэн.

-М.Энхсайханы ажлын хэсэг гэдэг нь үндсэндээ Засгийн газрын л өргөн барьсан хувилбар. Тэгвэл улс орныхоогэж том ярьдаггүй юмаа гэхэд намын бодлогынхоо эсрэг төсөл өргөн барьсан Засгийн газартайгааАН ямар нэгэн хариуцлага тооцох уу?

-Нэгд, Засгийн газрын буруу алхмыг АН өөрөө зогсоочихсон. Хоёрт, Тавантолгойг зөв явуулахын тулд ард түмнээ, намуудыг талцуулмааргүй байна. Гуравт, Тавантолгойн төслийг одоо ахиж өргөн барихдаа энэ алдаагаа давтсан хувилбар оруулж ирвэл Засгийн газартай хариуцлага ярихаас өөр аргагүй. 

-Парламентын засаглалтай оруудад ялсан намын дарга нь Ерөнхий сайд байдаг. Ажлаа явуулахын тулд. Гэтэл өнөөдөр Ч.Сайханбилэг, З.Энхболд гэж гэж хувь хүндээ бус, намдаа улс төрийн албан тушаалгүй, тэндээс дэмжлэггүй Ерөнхий сайд ажиллаж байна. Гэтэл Ерөнхий сайдын нөгөө талд Засгийн газрыг томилж огцруулдаг УИХ-ыг, эрх барьж байгаа намыг нэг хүн давхар удирдаж байна.Албан тушаалын энэ буруу хуваарилалт нь Засгийн газрын ажлыг явуулахад ямар нэгэн байдлаар саад болж байна уу?

-Яг өнөөдрийн хууль эрхзүйн тогтолцоо, түүхийн хувьд намын дарга нь УИХ-ын дарга байсан тохиолдолд бараг анх удаагийнх. Бараг гэдэг нь Н.Энхбаяр нэг хэсэг, Ерөнхийлөгчид нэр дэвших хүртлээ багахан хугацаанд ийм байсан. Үүнийг эс тооцвол ийм урт хугацааны түүх байхгүй. Энэ удаагийн хуваарилалт дээр сөргөөсөө эерэг тал нь илүү. УИХ-ын дарга бол их тогтвортой албан тушаал. Тиймучраас улс төрийн зорилгоор эрх албан тушаалаас нь унагаах боломжгүй, тогтвортой байна.Дээр нь намын дарга нь өөрөө Засгийн газраа шахаад, намаа удирдаад явах боломж нь илүү байна.

-Нам талаасаа тийм байж. Гэтэл засаг талаасаа болохгүй, Ерөнхий сайдын, Засгийн газрын ажил намаасаа улс төрийн дэмжлэггүй болж, урагшаа явахгүй байгаа юм биш үү?

-Би өөрийг чинь олон түмний бодож байгаа, ярьж байгааг л асууж байна гэж ойлгож байна. Зарим хүн, тухайлбал, чи тэгж харж байгаа л юм байна л даа. Бүх асуудлыг З.Энхболд гэж ганц хүн мэдээд байна гэдэг бол огт худлаа.  АН Ерөнхий сайдаа, Засгийн газраа дэмжихгүй байгаа юм ерөөсөө байхгүй. Бид болох хэмжээнд дэмжиж, тогтвортой ажиллуулахын төлөө байгаа. Засгийн ажил сайн явбал намын ажил сайн л байна, ард түмэн ч тэгж үнэлнэ. Тийм учраас засгийн ажлаа сайн хийх бололцоог Ерөнхий сайдад хангалттай өгч байгаа. Харин ч Ерөнхий сайд намдаа ямар нэгэн албан тушаалгүй, намын дарга биш байгаа нь бүх анхаарлаа ганцхан засгийн ажилдаа зарцуулах бололцоог олгож байгаа. Бүхэл бүтэн улсын Засгийн газрын Ерөнхий сайд, эрх баригч намын ажлыг нэг хүн давхар авч явна гэдэг бол асар их ачаалал. Гэтэл бид Ерөнхий сайдыг намын ажилд огт хүргэхгүйгээр засгийн ажлаа хийх бололцоог нь гаргаж өгч байгаа.Сая гэхэд бид намын ажлаар таван бүсээр зун, намаржин явлаа. Тэр бүгдэд Ерөнхий сайд оролцоогүй. Хэрвээ Ерөнхий сайд нь намын дарга байсан бол тэр хэрээр Засгийн газрын ажил цалгардана. Магадгүй, МАН-ын зургаан сайдыг Засгийн газраас гаргах улс төрийн шийдвэр дээр эхлээд Ерөнхий сайдын байр суурь зөрсөн л дөө. Түүнээс л болж АН Ерөнхий сайдаа дэмжихгүй байна гэж байж болох юм. Тэнд нэг талаар танхимаа удирдаж байгаа Ерөнхий сайдын зөв байж болох ч, тэрхүн намын бодлого, улс төрийн шийдвэрийг биелүүлэх, намаа сонсох үүрэгтэй. Түрүүн хоёулаа ярьсан даа. АН-ын улс төрийн шийдвэрээр МАН Засгийн газарт орсон, бас АН-ын улс төрийн шийдвэрээр засгаас гарсан гэж. Тэрэнтэй адилхан, АН-ын улс төрийн шийдвэрээр Ерөнхий сайд болсон Ч.Сайханбилэг намынхаа улс төрийн шийдвэрийг биелүүлэх л ёстой. Ерөнхий сайд өөрөө намынхаа улс төрийн шийдвэрийг хурдан биелүүлээгүйгээс болж өөртөө зовлон бий болгосон тал бий.

- АН албан тушаалын энэ хуваарилалтаар, намын дарга нь УИХ-ын дарга байхад Ерөнхий сайд нь өнөөдрийнх шиг сул гишүүн байдлаар явсаар сонгууль хүргэнэ, сонгуульд орж чадах уу?

-Чадна. Сонгуулийн амлалт, "Монгол хүн-2020” хөтөлбөрөө хэрэгжүүлье л гэвэл тогтвортой ажиллахаас өөр сонголт, цаг хугацаа бидэнд байхгүй.

-Энэ хариултын цаана Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газрыг огцруулахгүй гэсэн баталгаа давхар байна гэжойлгож болох уу. Яагаад гэвэл ийм яриа мэр сэр байна, О.Баасанхүү гишүүнээс эхлээд эвслийг задлаад ч болов засгийг огцруулна гэж байна?

-АН-ын жирийн гишүүд, намын удирдлагууд, ҮЗХ тэр чигтээ Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газрыг тогтвортой, сайн ажиллаасай л гэж хүсч байгаа. Асуудал, огцрох, огцрохгүй нь Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэгээс өөрөөс нь их хамаарна . Энэ хүн засгийн ажлаа сайн хийж, намтайгаа нягт хамтарч ажиллах л ёстой. Түүнээс бус, Засгийн газрын хувь заяаны талаар гаргачихсан замын зураг өнөөдөртөө АН-д байхгүй. Хардах ч хэрэггүй.

-Тэгвэл Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэгээс "Ерөнхий сайд, намын дарга нь нэг байх зарчмыг баримтлах, энэ чиглэлээр намын ҮЗХ-г хуралдуулж шийдэх хэрэгтэй байна” гэж УИХ-ын даргад албан бичиг хүргүүлсэн. Энэ нь өөрөө Ерөнхий сайдад намын дэмжлэг байхгүйг нэг талаар илтгэсэн хэрэг юм биш үү. Ер нь энэ бичгийн талаар яригдах уу?

-Ний нуугүй хэлэхэд, би өөрийгөө улс төрд Ч.Сайханбилэг Ерөнхий сайдаас илүү чанагдсан хүн гэж боддог ш дээ. Тэр үүднээсээ хэлэхэд Ерөнхий сайд иймэрхүү хувийн бодол, PR-аа сайн бодож, цаг үеэ мэдэрч хийх хэрэгтэй. Засгийн газар бүхлээрээ ганц АН-ын асуудал биш. АН ч ганц Ерөнхий сайд юмуу хэдэн сайд нар биш. Улс төрийг багаараа нийтлэг эрх ашгийн төлөө хийдэг. Тийм учраас Ерөнхий сайд маань иймэрхүү богино зайн улс төрөө мэдэрч, тэвчиж хийх ёстой байсан юм. Ерөнхий сайдын тэр бичгийн талаар ҮЗХ хуралдаж хэлэлцэхгүй, одоогоор тийм шаардлага алга. Бидэнд тогтвортой байдал, ажил хийх нь хамгийн чухал.

-Бас С.Баярцогт сайдыг огцруулна гэж байна. Засгийн газраас "шүд сугалах” нь л дээ. Энэ асуудал үнэхээр С.Баярцогтдоо байна уу, эсвэл өөр зорилготой алсын улс төр үү?

-Тэр оффшор дансны асуудлаар С.Баярцогт хариуцлагаа хүлээж УИХ-ын дэд даргаас огцорсон. Ер нь бол тэр хүн хууль бус, хуулиар хориглочихсон үйлдэл хийгээгүй, хууль зөрчсөн нь шүүхээр тогтоогдож шийдвэр гараагүй. Гэхдээ С.Баярцогт өөрийнхөө санаачилгаар ёсзүйн хариуцлага хүлээсэн. Тийм байхад нь нэг асуудлаар хоёр буюу давхар хариуцлага хүлээлгэх гээд байна л даа. Болдог бол насаар нь яллах нь л дээ. Тийм давхар ял ёс зүйн талд ч, эрхзүйн хүрээнд ч байхгүй. Тэгэхээр энэ удаа асуудал С.Баярцогтод биш, түүнийг огцруулахаар өргөн барьж байгаа гишүүний хувь хүний төлөвшил, улс төрийн соёлтой холбоотой байна л даа. Хоёрт, С.Баярцогтоор дамжиж цаашаа явах улс төр цаана нь байхыг үгүйсгэхгүй. 

-Энэ асуудлаар, С.Баярцогтыг авч үлд, эсвэл огцруул гэж АН-аас улс төрийн шийдвэр гаргаж бүлэгтээ үүрэг өгөх үү?

-Үгүй. Тийм шаардлагагүй. Бүлэг өөрөө л мэднэ.

-Шаардлагагүй гэдэг нь…, хэрвээ огцруулахаар болчихвол яах вэ

-Бүлэг бол огцруулъя гэж шийдвэр гаргахгүй байх.

-Та Ерөнхийлөгчийн зөвлөх байсан, ойрын хүн нь. Гэтэл өнөөдөр АН ба Ерөнхийлөгч хоёрын харилцаа хүйтэндүү байна. Үе, үеийн Ерөнхийлөгч нар намтайгаа заавал зөрчилдөх юм. Энэ юуных вэ?

-Юун дээр Ерөнхийлөгч, АН хоёрын харилцаа хүйтэн байна гэж

-Ер нь олон юман дээр. Таэндээс бултах хэрэггүй. Ерөнхийлөгч УИХ дээр, олон нийт рүү хандаж үг хэлэх болгондоо АН засаглаж чадахгүй байгааг, зарчмаа барихгүй байгааг шүүмжилж байгаа?

-Би Ерөнхийлөгчийг ганц АН гэж онцолж хандаагүй гэж бодож байна. Нийгэм рүүгээ, УИХ руу нийтээр нь хандаж хэлж байгаа л гэж боддог. АН засаглаж чадахгүй байна, муухай байна гэж ерөөсөө хэлээгүй шүү. Тухайн асуудлаар зөрүүтэй байр суурь Ерөнхийлөгч, УИХ, бүр Засгийн газарт ч байна. Байх ч ёстой. Үе, үеийн Ерөнхийлөгч нар намтайгаа зөрчилдөж байгаа талаас нь харвал хувь хүндээ биш юмаа. Тогтолцоондоо байна. Парламентын засаглалтай мөртөө Ерөнхийлөгчийн институцнэг талаар маш хүчтэй юм байна. Ялангуяа, хууль хяналтын байгууллагыг Ерөнхийлөгч үндсэндээ мэдэж байна. Хувь хүний хүчин зүйл бас нэг талаар нөлөөлнө. Манай Ерөнхийлөгч асуудлаа хурцаар илэрхийлдэг, бусдыг дагуулах чадвартай хүчтэй лидер. АН-ын дарга З.Энхболд ч хүчтэй улстөрч, өөрийн гэсэн бодолтой хүн.  Тэглээ гээд хувь хүмүүсийн юмуу, төрийн нэг институц эрх баригч нам хоёрын зөрчил энд байхгүй. Тэгж харах ч боломжгүй. Тухайн асуудлаархзарчмын байр суурийн л ялгаа.

-Би өөрөөр асууя. Та түрүүн АН-ын үнэт зүйлийн тухай ярьсан. Ардчилал АН-ын өмч мөн үү?

-Биш. Дээр нь Монгол Улсын 1921 оноос хойшхи үйл явц, бүтээн байгуулалт, хувь хүмүүсийн гүйцэтгэсэн үүрэг бол МАН-ын өмч биш. Энэ хоёр яг адилхан. АН ардчиллыг, МАН 1921 оноос хойшхи түүхийг өмчлөх эрхгүй бөгөөд тэгэх гээд хэрэггүй.

- АН өнөөдөр ардчиллын үнэт зүйлүүддээ үнэч байж чадаж байгаа юу?

-Зарим талаар чадахгүй байгаа. Тухайлбал, төрийг барихдаа шударга байх тал дээр ч юмуу. Ардчилал бол эцэс төгсгөлгүй үргэлжлэл. Тийм учраас ардчиллын үнэт зүйлдээ үнэнч байж чадаж байгаа юу гэхээр төгс төгөлдрийн тухай, эсвэл тухайлсан нэгэн цаг хугацааны тухай ярих хэрэгтэй болно.

-Тэгвэл авлигын эсрэг тэмцэх нь ардчиллын үнэт зүйл мөн үү. Хэрвээ мөн юм бол засаглаж байх үедээ АН-ынхан авлигыг өршөөсөн Өршөөлийн хууль баталсныг та юу гэх вэ?

-Авлигын эсрэг тэмцэх нь ардчиллын үнэт зүйл мөн үү гэвэл мөн. Саяын Өршөөлийн хуулийн тухайд энэ хууль батлагдсан өдрөөс хойш ямар нэгэн авлигын хэрэг илэрвэл өршөөгдөхгүй байх ёстой гэж би хувьдаа бодсон. Хэрвээ тэгвэл энэ бол бидний өмнөхдөө зориулсан хууль болно. Гэтэл хэрэг хэзээ илрэх нь хамаагүй, уг хууль батлагдсанаас өмнө үйлдэгдсэн л бол өршөөгдөхөөр баталсан нь туйлын буруу. Тийм ч учраас Ерөнхийлөгчийн хоригийг АН хүлээж авах бүлгийн шийдвэр гаргасан. Энэ бол АН-ын улс төрийн шийдвэр. МАН-д ч, АН-д, нөгөө намуудадэнэ хуулийг гаргуулахсонирхол байгаа. Энэ хууль нийгэмд, олон түмэнд хэрэгтэй юү, хэрэгтэй. Тэдэндээ л зориулж гарга. Энэ нам нь ингэсэн, тэр нам нь тэгсэн, ингэвэл манай тэр орно, тэгвэл танай хүн өршөөгдөнө гэж улс төрийн өнцгөөс бүү хандаач ээ гэж эрхэм гишүүдээс хүсмээр байна.

-Танай нам өнөөдөр Засгийн газраа байгуулахын тулд, байгуулсан Засгийн газраа тогтвортой байлгахын тулд өнөөдөр Н.Энхбаяр гэж хувь улс төрийн лидерт хэт баригдаад, барьцаалагдаад байгаа тал байна уу, үгүй юү?

-Өнөөдөр эвсэлгүйгээр Засгийн газар тогтохгүй. Иймд улстөрчдийн улсаа бодсон хувь хүний ноён нуруу харагдах тийм л түүхэн цаг үе байна.Тэр нугачаан дунд дааж давшгүй ихийг нэхэх боломж эвсэлд байгаа юу байгаа. Хэрвээ тэгвэл өөр хамтрагч сонгох боломж ч бидэнд байгаа.

Хуулийн өгөгдөл талаасаа. Нэг нь нэхэж, нөгөө нь өөр хамтрагчийн эрэлд гарчихсан юм өнөөдөртөө алга. Эвслийг, эвсэлд багтаж байгаа улстөрчдийг хэн болохыг шалгах, мөн чанарыг таних шалгуур л явж байна. Ард түмэн бол хувь хүнийг тэр нам, энэ нам, ийм тийм сургууль төгссөн, баян тарган гэхээсээ илүүтэй хүний хувьд нь хэн бэ гэдгийг л хардаг. Тэр шалгуурын өмнө л эвслийнхэн маань зогсч байна.

-Төгсгөлд нь асуухад, сонгууль дөхсөн байна. Үлдэж байгаа хугацаанд АН ард түмэндээ юу амлаж чадах вэ.?

- Хуулийн талаасаа АН Үндсэн хуулийн зарим заалтыг өөрчилж, улс орноо хүчирхэг эдийн засагтай, засаглалын хуваарилалт нь зөв, тогтвортой байлгах өөрчлөлтийг хийхийн төлөө байгаа. УИХ-ын сонгуулийн хууль дээр ч мөн адил. Эдгээр асуудлаар АН бүлэг ойрын үед нухацтай ярилцана. Эдийн засгийн хувьд АН одоо амлахгүй, ажлаараа харуулна. Аль ч нам засгийн эрхэнд гараад эхний хоёр жилд л ажлынхаа 80 хувийг хийдэг юм ш дээ. Тийм бололцоотой гэх үү дээ. Энэ бол зүй тогтол. Тэр талаас нь харвал АН хийх ёстой ажлынхаа ер нь ард гарч чадсан шүү. Жишээ нь, бид угаасаа унах нь тодорхой байсан 17 хувийн өсөлттэй гэх хөөсөрсөн эдийн засгийг "Чингис” бонд авч байж зөөлөн газардуулсан. Энэ бол амжилт. Хэрвээ"Чингис” бонд гэж шүхэр зүүгээгүй бол сүйд болох байсан. Мөн хэн бүхний нүдэнд харагдах, гарт баригдах том том бүтээн байгуулалтыг хийлээ. Цахилгаан эрчим хүчнийхээ үйлдвэрлэлийг сүүлийн 30 жилийн түүхэнд анх удаа 25 хувиар өргөтгөж чадлаа. Доллон найман жилд барьдаг байсан урттай тэнцэх замыг хоёрхон жилд багтааж барилаа. Дулааны цахилгаан станцтай боллоо. Сүүлийн гурван жилд ипотекийн зээлээр 73 мянган айл өрх байртай боллоо. Монголд анх удаа жилийн 18-20 хувийн хүүтэй байсан байрын зээлийг жилийн 8 хувь болголоо. Нийслэл гэхэд нүдэн дээр өөрчлөгдөж байгаа. Хот цэвэрхэн болсон, гэр хороолол гэхэд навсайсан л юм байдаг байсан. Одоо өөрчлөгдсөн шүү. Бид өөрийгөө ч, өрөөлийг ч хуураад дахиад л бэлэн мөнгө тарааж өгч болох л байсан. Тэглээ гээд бид асуудлаа шийдэхгүй учраас гарт баригдах бүтээн байгуулалт руу мөнгөө гаргасан. Тэр бүгдийн үр дүн удахгүй гарна, 2017, 2018 оноос эдийн засаг сэргэнэ, тэр тодорхой. Жинхэнэ бодитой өсөлт бий болно. МАН хиймэл өсөлт хөөсрүүлсэн бол АН-ынхан бодитой өсөлтийг

бий болгоно. Энэ бол бидний ялгаа. Гэхдээ зарим үнэнийг хэлэхэд, сонгуулиас өмнө амжихгүй байж мэдэх бүтээн байгуулалтууд бас байна. Зарим амлалтаа өөдрөгөөр төсөөлсөн, гэнэдсэн юм бас бидэнд байна. Гэр хорооллыг эрчим хүчинд холбоно, байшин хороолол болгоно гэсэн. Одоо 26газарт энэ ажил маш эрчимтэй явж байна.Гэтэл энэ ажил дөрөв биш, бүхэл бүтэн 10-20 жилээр үргэлжилдэг юм байна. Токиод нэг хэсэгхэн газрыг зөвхөн чөлөөлөх гэж 15 жилийн туршид хэлцэл явагдсан байх жишээтэй. Бид Увсыг юмуу, Баян-Өлгий, Завханыг нийслэлтэй автозамаар бүрэн холбож амжихгүй шинжтэй. Мэдээж, амжуулах, төгсгөлөө сайн хийхийн төлөө зүтгэнэ.