Гол мөрөн ширгэж хатаж, хуурай сайр болдог шалтгааныг хөрс судлаач эрдэмтэн Андрей Ривора нар тодорхойлохдоо цаг агаарын дулааралтай холбож үзжээ.

Онон голын шимт ертөнцийг эртний монголчууд эко системийн буюу шим мандал гэдэг ойлголтыг шимт ертөнц гэж ухаарч "Их Засаг” хуульдаа хамгаалах заалтуудыг тусгасан. Хамгаалах гэдэг нь Номхон далайг хамгаалах гэсэн өргөн агуулгыг багтаах болсон экологийн даяаршил хүчээ авч байгаа юм.

Онон голын Амар мөрөн хүртэл Онон-Шилка-Амарт том жижиг 400 гол мөрөн цутгадаг. Онон голын ус нь дорно дахины усны философиор "найман амт” (сэрүүн, хөнгөн, амтат, зөөлөн, тунгалаг, анхилуун, хоолойд амгалан) ариун усан билээ. Монголчууд бид Онон голын дээд, дунд, адаг урсгалыг цэвэр ариун байлгахыг хүн төрөлхтний өмнө хүлээдэг бөгөөд ирээдүйн он он жилүүдэд ч хүлээсээр байх болно.

Онон голын шимт ертөнцийн ариун байдалд юу заналхийлж байна вэ. 2009 оны байдлаар ашигт малтмалын хайгуулын 132, ашигт малтмалын 21 тусгай зөвшөөрөл олгогдож, зөвшөөрөл хүссэн 148 өргөдөл гаргасан байжээ.

Энэ бол алтанд шунагсдын хорхойг хөдөлгөж байдгийн гэрч юм. Хорхойссон баавгайн дүрд тоглож Ононгийн Гутайн даваанд Монголын ардчилсан төрийн анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбат, залуу насны анд Д.Бямбасүрэн нар гуйсаар байгаад алтны уурхай байгуулж Онон голын шим мандалд аюул тарьсан. Энэ аюул урт нэртэй хуулийн ач буянаар түр зогссон боловч алтны шуналтнуудын Онон голыг устгах санаархал нь хэвээрээ байна.

Онон голын шим мандалд учирч байгаа нэгэн аюул нь усны багасалт юм. Судлаач, эрдэмтэн О.Намнандорж Онон, Хэрлэн, Туул гурван гол 1960-аад оны дунд үе хүртэл нуга, хөндий дүүртэл үерлэдэг байсан гэж судалгааны бүтээлдээ тэмдэглэсэн нь бий. Хэнтий аймгийн Батширээт сумын Гурван харуул нутаг 1955-1956 онд Онон үерлэж 30-45 хоног гатлах боломжгүй болж байсан түүхтэй.

Одоо Онон үерлээд үерлээд 10 хоног хаахаа больсон нь Онон голын ус, Онон голын эхэн урсгалд урсгалын гол горхины ус нь багасч ширгэж байгаатай холбоотой. Өнөөгийн зарим удирдагчдад гадагшаа урсгалтай гол мөрнийг яаж ч байсан яадаг юм бэ гэсэн шоовдорхон үзэл сэтгэлгээ байдаг. Гадагшаа урсгалтай голууд нь хүн төрөлхтний ирээдүйтэй холбогдоно гэдгийг ухамсарламаар байгаа юм.

ДӨРӨВ. АСУУДАЛ ДЭВШҮҮЛЭХ НЬ

Нэгэн зүйл. Онон голоос Амар мөрөн, Номхон далай хүртэл Онон-Ингода, Хар мөрний шим мандлын үнэт зүйлсийг хамгаалах бодлого, хөтөлбөрийг Монгол, Орос, Хятадын холбогдох байгууллага хамтарч боловсруулж хэрэгжүүлэх ажлыг Монголын холбогдох байгууллагууд санаачлан хийх.

Нэгэн зүйл. Онон мөрний эхэн, дунд, доод урсгал, Ингода, Хар мөрнийг хөндийг дагаж бий болсон түүх, соёлын үнэт зүйлсийг гурван улсын эрдэмтдийг оролцуулан судалж, Онон-Амар мөрний түүх, соёл хүн төрөлхтний өв болохыг судалгаагаар баталж, ЮНЕСКО-гийн өвд бүртгүүлэх их үйлсийг Монголын эрдэмтэд санаачлах. 2018 онд "Ононгоос Амар хүртэлх соёл-2018” эрдэм шинжилгээний хурал зохион байгуулах.

Нэгэн зүйл. Монгол Улс хувьд Цонжин болдог-Хэрлэн-Бүрги эрэг-Хар зүрхний Хөх нуур-Рашаан хад-Онон, Хурхын бэлчир-Их Монгол Улсыг тунхагласан их төрийн голомт нутаг Биндэр-Монгол хатдын өргөө-Чингис хааны төрсөн нутаг Дадал-Нарт шүтээн, Хуст шүтээн-Чингисийн зам, Баян-Уул-Боорчийн уугуул нутаг-Чингис хот-Хэрлэнгийн Хөдөө аралын дурсгалын цогцолбор гэсэн аялал жуулчлалын маршрут гаргаж батлуулах, тохижуулах ажлыг шуурхай хийх. Монгол Улсын төр захиргааны байгууллагууд Дадал сумыг Чингис хааны дурсгалын төв болгох ажил эхлэх бодлого гаргаж байгааг дэмжиж байна.

Нэгэн зүйл. Онон голын дээд урсгалаас Амар мөрөн хүртэл усан аялал зохион байгуулах. Онон-Ингода-Хар мөрний эрэг дагуух ард түмний амьдралыг судлан сурталчлах ажлыг гурван улсын хамтарсан бодлогоор зохион байгуулах.

Нэгэн зүйл. Монгол, Орос, Хятад улсыг хамарсан Зүүн хойд Азийн эдийн засгийн хөгжлийн интеграцид "Онон голын эдийн засаг” нэрээр Монгол Улс идэвхтэй оролцох боломжийг хайж олох нь зүйтэй болов уу. Бид эх орныхоо хөгжлийг зөв замд оруулж хөгжлийн хурдыг хангая гэвээс дэлхийн хэмжээнд сэтгэж Монголынхоо хүрээнд эрчимтэй ажиллах цаг боллоо.

Бид сүүлийн 20 гаруй жил Чингис хааны дурсгалын цогцолбор байгуулна, байгуулахгүй гэж, Чингис хаан Ононгийн зүүн, баруун талд төрсөн тухай гэж түүхийн эрдэмтэд хоёр хуваагдаж маргалдаж их цаг алдсан. Дэлхийн мэдээллийн орон зайд Хэнтий аймгийн Дадал суманд төрсөн гэж бичигдэж яригдсаар байхад бид хэдхэн ном сонинд бичээд яах билээ. Биндэр суманд Их Монгол улсыг байгуулан тунхагласан аугаа түүхийг сануулах дурсгалын цогцолбор байгуулах шаардлага бий.

Монголын өнөөгийн улс төр, нийгмийн байдлыг ажиглахад "соёл иргэншилд хамгийн их хор хүргэдэг хүмүүс бол эрдэмтэн тэнэгүүд” гэсэн сонгодог зохиолч К.Чапекийн мэргэн үг санаанд орох юм даа. Монголчууд сэтгэл, оюунаа тогтоогоод Чингис хааны дурсгалын цогцолборыг байгуулж дэлхийн чихийг дэлдийлгэж, нүдийг нь хужирламаар байна. Бидний сэтгэл, оюун тогтсон цагт бүхнийг бүтээж чаддагийг аугаа түүх минь гэрчилнэ. Түүх асуудлыг хэлж өгдөг билээ. Монголын эх түүхийн артерийн судас Онон мөрөн хөгжлийг дуудан урссаар л, урссаар л...

Л.НЯМАА, ҮНДЭСТНИЙ ТОЙМ