БНМАУ-д суугаа ЗСБНХУ-ын Элчин сайдын яамны зөвлөх Иваненко зохиолч, профессор Б.Ринчентэй ярилцсан тухай тэмдэглэл
1958 оны зургаадугаар сарын 11. Нууц.

Ринченг өөрийнх нь хүсэлтээр хүлээн авч уулзав. Протоколын шинжтэй яриа болсны даргаа Б.Ринчен БНМАУ-ын дээд дунд сургуулиудад орос, монгол хэл зааж байгаа асуудлыг хөндөв. Эдүгээ орос хэлийг судлахад зөвхөн социалист төдийгүй капиталист орнуудад ихээхэн ач холбогдол өгч байгааг Б.Ринчен тэмдэлгэв. Гэтэл БНМАУ-д энэхүү онцгой асуудалд төрийн байгууллагууд болон эрдэмтэд, мөн түүнчлэн энэ салбарт ажиллаж буй Зөвлөлтийн мэргэжилтнүүдийн зүгээс ч хангалттай анхаарал тавихгүй байна. Иймэрхүү хандлагын уршгаар БНМАУ-д олон жилийн туршид монголын дунд сургуулиудад зориулсан орос хэлний сурах бичиг байхгүй ажээ.

Дунд сургууль төгсч буй охид, хөвгүүд орос хэл муу мэдэж байгаагийн учир нь заримдаа дээд, дунд сургуулиудад тохиолдлын чадвар муутай хүмүүс орос хэл зааж байгаад оршино. Энэ чухал асуудлыг зогсонги байдлаас гаргахын тулд Б.Ринченгийн үзэж байгаагаар, БНМАУ-ын дээд, дунд сургуулиудад орос хэл заах аргыг үндсээр нь шинэчлэн өөрчлөх шаардлагатай ажээ. Их сургуулийн орос хэлний тэнхимийг чадвартай монгол боловсон хүчнээр бэхжүүлэх, энэ зорилгоор 3-4 авъяаслаг горилогчийг сонгон орос хэлний мэдлэгийг нь дээшлүүлэхээр 2-3 жилийн хугацаагаар Москва явуулах.

Монголын дунд сургуулиудад зориулсан орос хэлний тусгай сурах бичиг хэвлэх. Ийм сурах бичгүүдийг зохиоход зөвлөлт, монголын эрдэмтэд ч оролцож болох ажээ. Мөн түүнчлэн Б.Ринчен монгол цагаан толгойг боловсронгуй болгох шаардлагатай гэж үзэж байна.

Энэхүү үйлст, Ринченгийн үзэж байгаагаар казак, узбек, киргиз болон бусад түрэг хэлнүүдийг шинэ цагаан толгойд шилжүүлэх салбарт чадвартайгаа харуулсан зөвлөлтийн нэрт түрэг судлаач Юдахин, Кононов, Бураков нар ихээхэн туслалцаа үзүүлж чадах ажээ. Ринчен, дээр дурдсан зөвлөлтийн мэргэжилтнүүд, мөн түүнчлэн Москвад байгаа нэрт монголч эрдэмтэн Лигетти (БНМАУ-ын ПГУА-ийн дэд ерөнхийлөгч) нартай хамтран ажиллаж, монголын ард түмэнд буянтай энэ ажилд идэвхитэй оролцохын тулд түүнийг Лувсандэндэвтэй хамт Москва 2-3 cap томилон ажилуулахыг БНМАУ-ын Шинжлэх ухаан, Дээд боловсролын хороонд санал болгосон байна.

Монгол хэлний шинэ цагаан толгойн тухайн Ринчен ярихдаа тэр нь гадаад үсгээр дүүрсэн, механик орчуулга маягтайгаас гадна хуучин монгол бичгийн зөв бичих дүрэм нь шинэ цагаан толгойн бичлэгээс хялбар, нилээд шинжлэх ухаанлаг болохыг онцлон тэмдэглэж байлаа. Монгол хэлэнд шинэ цагаан толгойг оруулах үед хэт яарсан гэж Ринчен үзэж байна. Тухайн үедээ Засгийн газар, цагаан толгой зохиох ажлыг дунд сургуулийн боловсрол ч байхгүй, монгол хэлний мэдлэгээр харанхуй хүн болох Дамдинсүрэнд даалгаж алдаа хийсэн гэж тэрээр үздэг аж.

Цааш нь Ринчен, орос хэлний тэнхимийн эрхлэгчээр Монгол улсын их сургуульд шилжин ажиллахыг тэнд ажиллаж байгаа зөвлөлтийн мэргэжилтнүүд түүнд санал болгосон боловч тэрээр энэ албан тушаалаас түр түдгэлзсэн тухайгаа мэдэгдэв. Хэдийгээр орос хэл түүний хоёр дахь төрөлх хэл боловч эхлээд БНМАУ-ын сургуулиудад монгол хэл судлах ажлыг сайжруулан зүгшрүүлэх, дараа нь дээд сургуулиудад орос хэл заах ажил хийх нь өөрийн үүрэг гэж үзэж байгаагаа тэрээр онцлон тэмдэглэв.

Ринчен, монголын шинэ цагаан толгойг төгөлдөржүүлэх асуудлаар зөвлөлтийн мэргэжилтнүүдтэй хамтран зөвлөгөөн хийх боломжийн талаар миний саналыг сонирхов. Монгол хэл мэдэхгүй болохоор хөндсөн асуудлаар саналаа хэлэх бололцоогүй байгаагаа хариу мэдэгдэв. Түүнээс гадна энэ асуудал БНМАУ-ын Засгийн газрын шийдвэрийн бүрэн эрхэд орж байна. Зөвлөлтийн түрэг судлаачид болон бусад эрдэмтэн мэргэжилтнүүдтэй уулзалт зохиохын тухайд гэвэл энэ талаар ЗСБНХУ-ын шинжлэх Ухааны Академи, БНМАУ-ын Шинжлэх ухаан, Дээд боловсролын хорооны шугамаар тохиролцож болох юм.

Ринчен зөвлөлтийн мэргэжилтнүүдтэй уулзах хүсэлтэй байгааг нь Элчин сайдад мэдэгдэхийг хүслээ. Түүний хүсэлтийг биелүүлэхээ амлахын хамт энэхүү асуудлыг Засгийн газар буюу БНМАУ-ын Шинжлэх ухаан, Дээд боловсролын хороонд тавих нь илүү тустай болох биз гэдгийг тэмдэглэсэн билээ. Монгол хэлийг судлах асуудпыг Ринчен дахин хөндөж ярихдаа эдүгээ монгол судлалд тус оронд ч хилийн чанадад ч маш бага анхаарч байгааг харамсан тэмдэглэлээ.

Зөвлөлт Холбоот улсад Козин, Владимирцов нарын томоохон эрдэмтэд монгол судлаачид байсан боловч тэднийг нас барсны дараа ЗСБНХУ-д Монголын түүх, монгол хэл мэдлэг нэрт монгол судлаач нэг ч үлдээгүй гэж ярилаа. Тэрээр Профессор Санжаевыг бичиг үсэг муутай хүнд тооцож байлаа. Б.Ринчен монгол судлаач эрдэмтдийг бэлтгэхгүй байна гэж ЗСБНХУ-ын Шинжлэх Ухааны Академийг зэмлэх аястай үг хэлж байв.

Б.Ринченгийн мэдээгээр, Хятадад 1 сая гаруй монгол амьдардаг боловч монгол судлаачдыг бэлтгэхэд мөн л бага анхаарал тавьдаг ажээ. Тэрээр 1957 онд Өвөр Монголд очиж Хятадад амьдарч буй монголчуудын хэл, ахуй байдал, соёлыг судалжээ.

Өвөр монголд хуучин монгол бичгээ хадгалан үлдээж төгөлдөржүүлсээр байна гэж Ринчен хэлэв. БНМАУ-ын Засгийн газар, эдийн засаг, соёлын салбарт урагш томоохон алхам хийсэн ажээ. Эдүгээ Өвөр монголд нийтээрээ бичиг үсэгтэй бүс нутаг хэдийн бий болоод байгаа гэнэ.

Тэрээр энэхүү киноны зохиолыг эдүгээ түүний номыг редакторлож буй зөвлөлтийн зохиолч Костицинтай хамтаран бичиж чадах боловч үүний тулд Б.Ринчен Москвад очих, Эсвэл Костицин Улаанбаатарт ирэх шаардлагатай гэж Б.Ринчен хэллээ.

Б.Ринчен монголын зохиолчдын ажлын төлөвлөгөөний асуудлаар ярихдаа зохиолчдод төлөвлөгөө байхгүй. Монголын Зохиолчдын эвлэл энэ талаар маш муу ажиллаж байна гэлээ. Гэвч МАХН-ын Төв Хорооны Улс Төрийн Товчооны гишүүд оролцсон зөвлөгөөний дараа зохиолчид ажлаа шинэчлэн өөрчилж эхэлсэн боловч тэд өмнө нь тавьсан зорилтуудыг биелүүлж чадахгүй гэж тэрээр бодож байгаа ажээ.

Монголын сэхээтнүүдийн үйл ажиллагааны асуудлаар Б.Ринчен ярихдаа Монголын ард түмэн авъяаслаг, ЗСБНХУ-д янз бүрийн сургууль төгссөн мэргэжилтнүүд өөрийн мэдлэгээ шинэ Монголын бүтээн байгуулалтанд ашиглахаар чармайж БНМАУ-ын Засгийн газрын хоёр дахь тулгуур болж байна гэж онцлон тэмдэглэв.

БНМАУ-д сургууль төгссөн мэргэжилтнүүдийн тухайд гэвэл тэд шударга хөдөлмөрлөж байгаа боловч чадвар муутай, ЗХУ-д боловсрол олсон мэргэлжилтнүүдийн хэмжээгээр Засгийн газарт туслаж чадахгүй юм гэлээ. Дээд, дунд сургуулиудыг ЗСБНХУ-ын сургуулиудын түвшинд хүргэхийн тулд БНМАУ-д бас л их ажиллах хэрэгтэй байна гэж Б.Ринчен онцлон тэмдэглэв.

Монголын боловсон хүчин ялангуяа хүн эмнэлэг, урлаг, гэгээрэл, соёлын салбарт болон намын боловсон хүчин маш эрчимтэй өсөж байгааг Б.Ринченд хэллээ.
Б.Ринчен олон тооны монголчуудыг, түүний дотор өөрийн хоёр хүргэн Сайд нарын Зөвлөлийн орлогч дарга, Хөдөө аж ахуйн яамны сайд Н.Жагварал болон Эрүүлийг хамгаалах яамны сайд Туваан нарыг түүний үзэж байгаагаар чадвартай, авъяаслаг ажилтнууд боловч хариуцлагатай албан тушаалд дэвшмэгц эх оронч үүргээ түргэн умартан, залхуу, тухай бага дурсах буюу огт дурсахгүй өнгөрч байгааг эмзэглэн хүлээж авдаг тухай ЗСБНХУ-ын Гадаад явдлын яаманд бид хэдийнэ мэдэгдсэн билээ.

Үүн дээр нэмж энэ асуудалд монголчууд тааламжгүй байдгийн шинэ баримтыг жишээ татаж болох байна. 6 дугаар сарын 12-нд зөвлөлтийн зурагт хуудас, дардас, ил захидлын үзэсгэлэнгийн урьдчилсан үзлэг дээр МАХН-ын Төв Хорооны хэлтсийн эрхлэгч Ц.Намсрай, Соёлын яамны сайд С.Сосорбарам, Монгол-Зөвлөлтийн найрамдлын нийгэмлэгийн дарга Дүйнхэржав, Зураачдын холбооны дарга Н.Чүлтэм нар Москвад болсон Залуучуудын VI чуулганд оролцогч орнуудын төрийн далбааг үзүүлсэн зурагт хуудас дээр БНМАУ-ын төрийн далбаа байхгүй байгаад дургүйцлээ илэрхийлж байлаа.

Зурагт хуудас дээр социалист бух орнууд, мөн түүнчлэн капиталист ихэнх орнууд, түүний дотор Швейцар зэрэг бага орнуудын далбаа байсан учраас Ц.Намсрай сэхээтнүүд, ялангуяа оюутнууд үүнийг буруугаар хүлээн авна гэдгийг үндэс болгон энэ зурагт хуудсыг хуулан авахыг санал болгоход Н.Чүлтэм БНМАУ-ын төрийн далбааг нэмж зурья гэсэн боловч түүний зурагт хуудсаар солихоор санал нэгдсэн болно.

«Международная жизнь» сэтгүүлд 1958 No6 «Ах дүү орнуудад» буланд бүх орнуудыг дурдсан боловч БНМАУ байхгүй байсныг монгол нөхөд дурамжхан хүлээн авч байлаа. Ярианы явцад 1958 оны соёлын хамтын ажиллагааны төлөвлөгөөнд заасан хамтарсан кино бүтээх асуудлыг хөндөв.

Дээр дурьдсаныг харгалзан ЗСБНХУ-ын Соёлын яам, соёлоор харилцах улсын хороо Зөвлөлт Монголын найрамдлын нийгэмлэг, социалист лагерийн орнуудын ололт, амжилтын тухай сурталчилдаг бусад байгууллагууд цаашдын ажилдаа үүнийг харгалзан үзэж байгаасай хэмээн хэлэхийг хүссэн болно. БНМАУ-д суугаа ЗСБНХУ-ын Элчин сайдын яамны зөвлөх В.Иваненко гэжээ.