-1990 оны чөлөөт ардчилсан сонгууль долоодугаар сард болж 430 тойрогт 429 депутат сонгогдож байсан. Анх удаа чөлөөтэй, ардчилсан нэр дэвшүүлж олон нийт, хамт олон, байгууллага, улс төрийн нам, иргэдийн хурал цуглаанууд нэр дэвшүүлж өрсөлдсөн. 1990 оны есдүгээр сарын 1-ний өдөр БНМАУ-ын Ардын их хурлын 12 дахь удаагийн сонгуулийн анхдугаар чуулган гэж хуралдсан юм. Тэр чуулган 10 хоног үргэлжилсэн. "Дааж ядсан ачаатай намрын 10 халуун өдөр” гэх мэтээр нэрлэж байлаа. Энэ хурлаас БНМАУ-ын төрийн тэргүүн улсын Ерөнхийлөгчийг сонгоод, мөн Улсын бага хурлыг байгуулаад БНМАУ-ын Ерөнхий сайдыг томилсон. Дараа нь улсын дээд шүүхийн дарга, улсын ерөнхий прокурорыг томилсон. Бага хурлын дарга, орлогч, нарийн бичиг ороод 53 хүний бүрэлдэхүүнтэй хийж байсан. Бага хурлын дарга, орлогч, нарийн бичиг гурвыг Ардын их хурлаас сонгож байгаа юм. Харин Бага хурлын 50 гишүүнийг улс төрийн намаас нэр дэвшүүлсэн. 1990 оны сонгууль чинь холимог системээр, улс төрийн намуудаар санал хураасан. Ингэхэд тухайн үеийн нэрээрээ МАХН одоогийн МАН 33 суудал, харин үлдсэн суудлыг тухайн үеийн Монголын ардчилсан нам, Монголын социал демократ нам, Монголын үндэсний ардчилсан нам авч олон намын тогтолцоотой анхны парламент бий болсон юм. Түүнээс өмнө парламент байсан уу гэвэл байсан. Ассемблей хэлбэрийн Ардын их хурал байсан. Хэдийгээр зөвлөлт маягийн загвар гэж шүүмжлэгддэг ч гэсэн тэндээс шаталсан хэлбэрийг нь авсан. Гэхдээ Улсын бага хурал бол парламентат ёсны түүхэнд байнгын ажиллагаатай хууль тогтоох дээд байгууллага гэж Үндсэн хуулийн нэмэлтэд тодорхойлж өгсний дагуу байгуулагдсан юм.

Тэр 50 хүнийг бүрэлдүүлэхдээ Ардын их хурлын депутатуудаас дөрөвний нэг нь депутат бус хүн байж болно гэж байгаа юм. Ингээд тухайн суудал дээр улс төрийн намууд нэр дэвшүүлэх ажлаа дотооддоо бас нууц санал хураалтаар шийдвэрлэсэн. Тухайн үед 430 депутатын 370 гаруй нь МАХН буюу МАН-ынх байсан.

Ингээд есдүгээр сарын 9-ний өдөр Улсын бага хурал нь эхэлж байгуулагдаад, дарга, орлогч дарга, нарийн бичгийн дарга, гишүүд нь сонгогдоод улмаар есдүгээр сарын 13-нд анхныхаа чуулганыг нээсэн. Түүний өмнө нь бага хурлын гишүүд хэд хэдэн удаа цуглаж яаж зохион байгуулалт хийх, ямар тангараг өргөх зэрэг асуудлаар хуралдаж байсан юм.

Зун нь надад Б.Чимэд багш нэг үүрэг өгсөн л дөө. Юу гэхээр, хэрэв Улсын бага хурал байгуулагдвал байнгын хороодын дүрэм хий, хэдэн байнгын хороотой байж болох томьёолол гарга гэж. Тэгээд тухайн үедээ бид нэг юм хийгээд л хэд дахин буцаж байсан.

Өмнө нь Ардын их хурлын дэргэд байнгын комисс гэж байсан юм. Тэр байнгын комиссын нэрийг багцаалж байгаад таван байнгын хорооны нэр гаргаад эрхлэх асуудал, чиглэлийг нь гаргасан. Ингээд Төрийн байгуулалт, Нийгмийн бодлого, Эдийн засаг, Хууль зүй, Эмэгтэйчүүд, хүүхэд залуучуудын гэсэн таван байнгын хороо байгуулсан. Тухайн үед эхлээд дөрвөн байнгын хороо орж ирээд Эмэгтэйчүүд, хүүхэд залуучуудын байнгын хороог нь манай бага хурлын гишүүд санал болгож байгаад байгуулсан юм. Ингээд таван байнгын хороогоо хуваагаад андгайгаа өргөх боллоо. Тэгээд цаг ч их тулсан байсан ямар тангараг өргөх талаар хоорондоо их ярилцсан, мэтгэлцсэн. Тэр үед Зохиолчдын эвлэлийн дарга Д.Маам гуай депутат бус бага хурлын гишүүнээр орж ирсэн байсан. Тэгээд ярилцаж байгаад Эзэн Чингис хааныхаа сургаалиар андгай өргөе, үүнийг бол тангараг биш андгай гэж нэрлэе гээд Д.Маам гуай Н.Ишжамц академичтай утсаар яриад бичиж ирсэн. Тэгээд "Алд бие минь алжааваас алжаатугай, ахуй төр минь бүү алдартугай. Бүтэн бие минь алжааваас алжаатугай, бүрэн улс минь бүү алдартугай” гэсэн үгээр тухайн үедээ андгай хийсэн юм.

Бид тухайн үедээ энэ том андгайг Улсын бага хурлын 53 хүн өргөлөө, энэ бол насан туршдаа өргөж байгаа андгай, өөр ямар ч байгууллагад очсон өөр тангараг өргөхгүй гэж ярилцаж байлаа. Үнэхээр л Монгол төрийн төлөө чөмгөө дундартал хоёр сэтгэлгүй л орцгоосон улс шүү дээ.

Улсын бага хурал ингэж ажлаа эхлээд бага хурлын хууль, хуралдааны дэг рүү орсон. Тэр үед чуулганы танхимд гурван газар микрофон зоолттой, "оочерлож" зогсож байгаад ярьдаг байлаа. Тэгээд л байнгын хорооны дарга нараа томилоод л цагаан цасан дээр хараар бичээд л атар газар хагалж байгаа юм шиг л ажилдаа ханцуй шамлан орсон доо.

-Тухайн үеийн парламент болоод одоогийн парламентын төлөвшлийг та хэрхэн харж байна вэ?